توضیحات

تحقیق سقاخانه

این تحقیق گذری است بر یکی از موضوعاتی که چندین سالی است پیرامون آن خیلی

صبحتی وجود ندارد و یا اگر باشد بسیار محدود است . هنوز هم این مکان تاریخی – مذهبی

که ریشه در نگرش های دینی ما دارد و کم کم با یک سری باورها و عقاید عجین شده ،

در نظر بسیاری از اهمیت خود ساقط نشده و فقط گرد و غبار زمانه بر روی آن نشسته است .

در این تحقیق سعی کرده‌ام با کنکاشی  در تاریخ مطالبی  پیرامون علل پیدایش سقاخانه‌،

معماری ظاهری آن ، عناصر ونشانه‌های نمادین در آن ، که هر یک برای مردم معنا و مفهومی

دارد را بگنجانم و از دیگر سو به پیوند سقاخانه و هنر پرداخته و نمونه هایی از این آثار ارائه

گردیده است ،‌که در طول این پروژه می‌توانید ملاحظه فرمایید  و با این آرزو که موثر واقع

شود و چه بسا روزگاری ، سقاخانه نذر شما را نیز برآورده سازد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                              صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. ۱

فصل اول : نماد و نگرشی نمادین

۱-۱      نماد و نگرش نمادین به هستی ……………………………………………………………. ۶

۱-۲      نماد و نقش آن در زندگی ………………………………………………………………… ۱۰

فصل دوم : سقاخانه

۲-۱وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن……………………………………………………. ۱۳

۲-۱-۱  شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی»……………………………….. ۱۳

تحقیق سقاخانه

۲-۱-۲ گرایش به فضاهای شهری سنتی ……………………………………………………. ۱۴

۲-۱-۳ مقایسه فضاهای سنتی و مدرن ……………………………………………………… ۱۶

۲-۲ فرهنگ واژگانی سقاخانه …………………………………………………………………… ۱۸

۲-۳  علل پیدایش سقاخانه ……………………………………………………………………….. ۲۴

۲-۴ دو عنصر اساسی در سقاخانه …………………………………………………………… ۳۱

۲-۴-۱ آب………………………………………………………………………………………………. ۳۲

۲-۴-۱-۱ آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین………………. ۳۴

۲-۴-۱-۲ آب در دیگر آیین های باستانی……………………………………………………. ۳۶

۲-۴-۱-۳ آب در ادیان و آیین ها……………………………………………………………….. ۳۷

۲-۴-۱-۳-۱ آب در دیانت یهود…………………………………………………………………. ۳۷

۲-۴-۱-۳-۲ آب در مسیحیت ……………………………………………………………………. ۳۸

۲-۴-۱-۳-۳ آب در آیین مندائی و صابئین ………………………………………………… ۳۸

۲-۴-۱-۳-۴ آب در اسلام ……………………………………………………………………….. ۳۹

الف : بازتاب آب در اسلام ………………………………………………………………………… ۳۹

ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی …………………………………………………………….. ۴۰

ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت …………………………………………………………………. ۴۲

د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه ………………………………………… ۴۵

۲-۴- ۲ آتش ………………………………………………………………………………………….. ۵۰

۲-۴-۲-۱ آتش و نور در ایران باستان ……………………………………………………… ۵۰

تحقیق سقاخانه

۲-۴-۲-۱-۱  اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان …………….. ۵۳

۲-۴-۲-۱-۲ آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی ……………………… ۵۳

۲-۴-۲-۲ کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام ……………………………………….. ۵۴

۲-۴-۲-۳ کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران ………………………………………… ۵۵

۲-۴-۲-۴ نور و هنر ……………………………………………………………………………….. ۵۶

۲-۵ معماری سقا خانه …………………………………………………………………………….. ۵۷

۲-۶ عناصر نمادین سقا خانه ……………………………………………………………………. ۶۰

۲-۶-۱ آینه …………………………………………………………………………………………….. ۶۱

۲-۶-۲ شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) ……………………………………………………………. ۶۳

۲-۶-۲-۱ شعله شمع ………………………………………………………………………………. ۶۴

۲-۶-۲-۲ سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی ………………………. ۶۶

۲-۶-۲-۳ شمع گردانی در مراسم مقدس …………………………………………………… ۶۷

۲-۶-۲-۴ شمع در سقا خانه : آتش و آب ………………………………………………….. ۶۷

تحقیق سقاخانه

۲-۶-۳ قفل …………………………………………………………………………………………….. ۶۸

۲-۶-۴ آدمکهای فلزی ……………………………………………………………………………… ۷۰

۲-۶-۵ پنجه  ………………………………………………………………………………………….. ۷۲

۲-۶-۶ چشم …………………………………………………………………………………………… ۷۴

۲-۶-۷ ظرف سقا خانه‌ای ………………………………………………………………………… ۷۵

۲-۶-۸ ستاره …………………………………………………………………………………………. ۷۶

۲-۷ تزئینات دیگر سقاخانه ………………………………………………………………………. ۷۶

۲-۷ -۱ کتیبه نویسی………………………………………………………………………………… ۷۶

۲-۷-۲ سنگاب…………………………………………………………………………………………. ۸۰

۲-۸ رنگ در سقاخانه ……………………………………………………………………………… ۸۱

۲-۸-۱ پیشینه ای از رنگ ………………………………………………………………………… ۸۱

۲-۸-۲ خواص رنگ سبز …………………………………………………………………………. ۸۲

۲-۸-۲-۱ مسرت بخشی و شاد آور بودن …………………………………………………. ۸۳

۲-۸-۲-۲ تقویت تحمل پذیری و صبر ……………………………………………………….. ۸۳

۲-۸-۳ رنگ سبز در سقاخانه …………………………………………………………………… ۸۴

۲-۹ معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف

۲-۹-۱ سقاخانه عزیز الله …………………………………………………………………………. ۹۰

۲-۹-۲ سقاخانه سردر مجلسی …………………………………………………………………. ۹۲

۲-۹-۳ سقاخانه طوقچی …………………………………………………………………………… ۹۳

۲-۹-۴ سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی …………………………………………………. ۹۵

تحقیق سقاخانه

۲-۹-۵ سقاخانه در دشت ………………………………………………………………………… ۹۷

۲-۹-۶ سقاخانه حاج آقا شجاع …………………………………………………………………. ۹۹

۲-۹-۷ سقاخانه پنج شنبه دین ………………………………………………………………… ۱۰۱

۲-۹-۸ سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو ………………………… ۱۰۳

۲-۹-۹ سقاخانه‌های درب امام ……………………………………………………………….. ۱۰۵

۲-۹-۹-۱  سقاخانه دالان درب امام ………………………………………………………… ۱۰۵

۲-۹-۹-۲  سقاخانه صحن شمالی درب امام …………………………………………….. ۱۰۶

۲-۹-۹-۳  سقاخانه مجاور درب امام ……………………………………………………… ۱۰۷

۲-۹-۱۰ سقا خانه مسجد حکیم ………………………………………………………………. ۱۰۸

۲-۹-۱۱ سقا خانه هارونیه …………………………………………………………………….. ۱۰۹

۲-۹-۱۲ سقاخانه درب کوشک ……………………………………………………………….. ۱۱۰

۲-۹-۱۳ سقاخانه بیدآباد ……………………………………………………………………….. ۱۱۰

۲-۹-۱۴ سقاخانه حاج محمد جعفر ………………………………………………………….. ۱۱۱

۲-۹- ۱۵ سقاخانه قصر در دشت …………………………………………………………… ۱۱۲

۲-۹-۱۶ سقاخانه گرگ یراق …………………………………………………………………… ۱۱۳

۲-۹-۱۷ سقاخانه گذرهارونیه ………………………………………………………………… ۱۱۴

۲-۹-۱۸ سقاخانه حاج علی …………………………………………………………………….. ۱۱۵

۲-۹- ۱۹ سقاخانه آقانور ……………………………………………………………………….. ۱۱۶

۲-۹-۲۰ سقاخانه ترکها …………………………………………………………………………. ۱۱۷

۲-۹- ۲۱ سقاخانه مسجد سید ………………………………………………………………… ۱۱۸

۲-۹-۲۲ سقا خانه تاج الدین ……………………………………………………………………. ۱۱۹

۲-۹-۲۳ سقاخانه مسجد لبنان ………………………………………………………………… ۱۲۰

۲-۹- ۲۴ سقاخانه مسجد ذکر الله ……………………………………………………………. ۱۲۱

فصل سوم : مکتب سقا خانه

۳-۱ مکتب سقا خانه و پیدایش آن …………………………………………………………… ۱۲۲

۳-۲ هنرمندان مکتب سقا خانه ………………………………………………………………… ۱۲۷

۳-۲-۱ منصور قندریز …………………………………………………………………………… ۱۲۷

۳-۲-۲ حسین زنده رودی ……………………………………………………………………… ۱۲۹

۳-۲-۳ پرویز تناولی ……………………………………………………………………………… ۱۳۱

۳-۲-۴ فرامرز پیل آرام …………………………………………………………………………. ۱۳۳

۳-۲-۵ ژازه طباطبایی ……………………………………………………………………………. ۱۳۴

۳-۲-۶ جعفر روحبخش …………………………………………………………………………. ۱۳۵

۳-۲-۷ مسعود عربشاهی ……………………………………………………………………….. ۱۳۵

۳-۲-۸ ناصر اویسی ……………………………………………………………………………… ۱۳۷

۳-۲-۹ صادق تبریزی ……………………………………………………………………………. ۱۳۸

۳-۳ تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات …………………….. ۱۳۹

۳-۴ نمونه‌ای دیگر از آثار هنرمندان معاصر با نگاه سقاخانه‌ای …………………. ۱۴۵

نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………… ۱۵۲

گزارش کار عملی ………………………………………………………………………………….. ۱۵۴

منابع

 مقدمه

نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .

 «دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است .

دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقه الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید .[۱]»

حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،‌وجود مطلق (‌خداوند)‌ است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .

الذی احسن کل شی خلفه و خدا کسی است که هر چه را آفرید ، نیکو آفرید (‌آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .

در جهان چو حسن یوسف کس ندید           حسن آن دارد که یوسف آفرید

 حضرت امام ( ره ) در کتاب شریف[۲] دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از برکات وجود است و سایه آن است تا آن جا که گفته‌اند مساله اینکه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»

وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی کمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به

تحقیق سقاخانه

امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،‌موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .

 « فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی که از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌کند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین

جهت است که می‌گویند روحی که نیک و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر

چه نزدیک شود و دست یابد ، آن را تا آن حد که قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی که زیبا نیستی همان کن که پیکر تراشان با پیکر می‌کنند ،‌ هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف کن ، آنجا را جلا بده ، کج را راست کن و سایه را روشن ساز و از کار خسته شو تا

روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز کند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،‌روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو کسی را که می‌خواهد نیکی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا کند و نیک و زیبا شود .»

اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف کند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی که با عینیت سروکار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .

تحقیق سقاخانه

 « میکل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیکی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست …. نقاشی خوب ذره‌ای از کمال حق و

نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست …. پس کفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فکرت از روح القدس

.نشأت گیرد .

 «چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است که سنگ

.سخت را نرم می‌کند و چکش خداوند است که زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی که از طرف پروردگار به آنان داده شده

، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم که همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت .[۳]»

« میر عماد حسنی » بر بیان صفات کاتب ( خوشنویس ) چنین می‌نویسد :« بدان که کاتب باید از صفات ذمیم احتراز نماید زیرا که صفات ذمیمه در نفس علامت بی‌اعتدالی است و حاشا که از نفس بی ‌اعتدال کاری آید که در او اعتدال باشد .» [۴]و حال نگاهی گذرا می اندازیم به موضوع پروژه سقاخانه این

تحقیق سقاخانه

ساحت پاک و مقدس ، این جگر پاره‌ی باور مردم ، مکانی که نامش یادآور گلوهای تشنه و سیراب شده است و منظرش از خنکای طراوت و نمناکی فضا ، تا وجود آب و خیسی در و دیوارش حکایتگر سرگذشت ویژه خود است .

حکایت گوشه‌ای از فرهنگ اجتماعی مردم پیشین این مرز و بوم است که توجه واحترام به آن بخشی از ذهنشان را به خود مشغول می‌داشت . سقاخانه

تحقیق سقاخانه

؛‌محلی که هنوز مردم بر آن دست و پیشانی و لب می‌سایند تا مراد خود گیرند . این تراوشگاه اندیشه‌ی یقین و حاجت که بامدادان تواضعگاه عابران مصفا بوده و پسینگاهان پذیرای خسته از سرکارآمدگان روز به پیاله‌ای آب .

 سقاخانه ، تجسم عینی پاره‌ای از فرهنگ اعتقادات دینی مردم این دیار است ، که با هر گره و قفل و نشانی که به در و دیوارش زده شده ، داستانی از آرزوها و گرفتاری‌ حاجتمندانش را در بر دارد .

 «در فرهنگ سقاخانه ، نگاه به زندگی جور دیگری است . اگر چه آدم‌ها خود را از آن سیراب می‌سازند ولی : گره می‌زنند تا گره کارشان گشوده شود .

قفل می‌کنند تا کلید بن بستهای زندگی‌شان رابجویند .

پول می‌ریزند تا قرضشان ادا گردد.

 شمع می‌افروزند تا تیره‌گی را بنده سازند .

نشانی می‌کوبند تا دست اقبالی در بختشان را بکوبد .

 و به عین می‌بخشند تا به ذهن طلب کنند .

 در این فرهنگ صحبت از سادگی دلهایی است که رنگ تدلیس و تلبیس به

خود نگرفته‌اند و پاکی دل خویش را به شباهت آینه‌ای قلمداد کرده‌اند،‌که پاسخ

طلب حاجتشان را در آن ، هم چون تصویری ناپیدا به انتظار می‌نشیند .[۵]»

۱-۱نماد و نگرش نمادین به هستی

مطالعه نمادها و نمادپردازی از یک قرن گذشته ، جایگاه والایی را در تحقیقات جهانی به خود اختصاص داده است . امروزه در دانشهایی چون شناخت ادیان ، اساطیر ، عرفان ، روانشناسی ، هنر و ادبیات به شناخت و بازخوانی نمادها ارزش

بسیاری داده می‌شود مکتب سمبولیسم هم که در نیمه دوم قرن ۱۹

در اروپا شکل گرفت و چندین دهه محل توجه شاعران و هنرمندان واقع شد ، بر پایه نگرش نمادین به خویشتن و هستی پایه‌گذاری شده بود .

مطالعه‌ی نمادها هم ارزش علمی – تحقیقی دارد و هم با التذاد هنری همراه است ، زیرا همچنانکه در ساخت و پرداخت نمادها عاطفه ، احساس و تخیل

تحقیق سقاخانه

نقش عمده‌ای ایفا می‌کند ، در شناخت آنها نیز این عوامل، از شرایط اساسی به شمار می‌روند حاصل کار نیز بسیار لذتبخش است و انسان با کشف عقاید ، عواطف و هیجانات گذشتگان ، با ایشان احساس همدلی می‌کند و به معنایی در فراسوی معنا دست می‌یابد .

 نمادها از هر نوع آن که باشند ( بصری ،‌کلامی ، مکتوب ) داستان عقاید گذشتگان

را درباره خویشتن ، هستی ، و ارتباط فی ما بین باز می‌گویند و آنگاه که انسان این روزگار موفق به یافتن و شناختن آنها می‌شود ، در حقیقت زنجیره مقدس و پنهانی را که در ضمیر ناخودآگاه جمعی ، موجب پیوند او با

گذشته می‌شود ، کشف می‌کند . کمترین فایده این کشف آن است که احساس گسستگی از هستی و طبیعت ، سرگردانی از خود بیگانگی و نهایتاً پوچی یا درنده خویی در وی رشد نمی کند . کارل گوستاویونگ نادیده گرفتن نمادها و آثار زیانبار آن را به روشنی بیان کرده است . او می‌گوید : اشتباه

محض است که ما نمادهای فرهنگی را به این علت کنار بگذاریم که از لحاظ عقلی سست به نظر می‌آیند . نمادها و اعتقاد به آنها ، اجزای مهم شالوده ذهنی ما و نیروهای حیاتی لازم را در ساختن جامعه انسانی تشکیل می‌دهند و نادیده گرفتن آنها زیانی جنون ناپذیر در برخواهد داشت ؛ زیرا نمادها

می‌توانند واکنش‌های عاطفی و هیجانی عمیق را در انسان برانگیزند و اگر آنها را سرکوب کنیم یا نادیده بگیریم نیروی خاص آنها با عواقبی غیر قابل پیش بینی در ناخودآگاه ناپدید می‌شود ؛ در نتیجه تمایلات غیر انسانی که تا آن زمان فرصت ابراز وجود نداشتند یا مجالی برای حضور در ناخودآگاه به آنها داده نشده بود