توضیحات

رساله کامل معماری بررسی نقوش و تزئینات مسجد جامع یزد

مطالب این مجموعه با عنوان بررسی تزئینات و نقوش مسجد جامع یزد گردآوری شده و سعی بر آن بوده تا جایی که متون تاریخی باقیمانده و منابع و سوابق تاریخی مسجد جامع یزد اجازه داده است به ذکر توضیحاتی راجع به مصالح و کتیبه‌ها و تاریخ بنای آن و تغییرات ایجاد شده بر آن در طول سالیان، بپردازیم.
اگر چه نقوش شکل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهای اسلامی ایران به چشم می‌خورد ولی خالی از لطف نبود که به بررسی تزئینات این مجموعه بپردازیم زیرا مجموعه بنای مسجد جامع یزد در شهری است که دارای بافت سنتی دست نخورده‌ای نسبت به بناهای شهرهای دیگر است، با این حال بناهای باستانی و اسلامی ایران همگی دارای لطف خاص خودشان هستند که معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماری بالا به تأسیس بناها همت گمارده‌اند.
حال چه به صورت تحقیق دانشگاهی یا هر عنوان دیگری قطعاً علاقه و توجه شخصی و میل به دانستن در مورد این مطلب مرا بر آن داشت تا مروری هر چند اندک بر این پیشینه عظیم تاریخی داشته باشم و به این مسیر رنگارنگ قدم گذاشته و هنر گوشه دیگری از این سرزمین را ورق بزنیم، وارد فضای زیبا و ملکوتی شویم از داخل مقرنسها عبور کنیم و ایوانها را پشت سر گذارده و راه پر پیچ و خم نقوش اسلیمی و ختایی را گرفته از داخل بوته‌ها گذشته و مناره ها را دور بزنیم تا شاید نفحه‌ای از روح خلاق و ذوق هنری معمار و نقشبند این بنا از روح خسته ما گذر کند و جانی تازه به ما ببخشد.
به هر حال دیدن و مشاهده کردن این گونه هنرهای تاریخی که از سالیان باقی مانده شاید تلنگری باشد برای تمامی از تلاش افتادگان راه هنر و بروز خلاقیت و پشتکار.

۱۰۰صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ قیمت ۷۹۰۰ تومان 

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل این پروژه را دانلود کنید 

انجام کلیه کارهای تحقیقاتی و پایان نامه در کوتاهترین زمان با موضوعات خاص شما. منتظر تماس شما هستیم

فهرست مطالب
عنوان صفحه
– فصل اول
مسجد در معماری ایران ۵
عملکردهای مساجد مختلف ۷
خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد ۹
– فصل دوم
مسجد جمعه یزد ۱۵
مسجد جامع قدیم ۱۶
مسجد جامع نو ۱۹
کتیبه‌ها
فضای جلوخان ۲۶
سردر و پیش درگاه ۲۸
دهلیز (کریاس) ۳۱
منار ۴۲
شبستان شرقی ۴۳
شبستان غربی ۴۴
شبستان شاهزاده ۴۴
صحن داخلی ۴۴
ایوان اصلی ۴۵
زیر گنبد ۴۷
دالانها و شاه نشینهای متصل به ایوان ۴۹
در و درگاههای شمالی و غربی ۵۰
پایاب ۵۱
سنگهای قبر غیره منصوب ۵۱
کتابخانه ۵۲
– فصل سوم
تزیین در معماری ۵۵
انواع تزئینات ۵۹
کتیبه‌ها ۵۹
تزئینات هندسی ۶۱
تزئینات گیاهی ۶۲
نکاتی راجع به تزئینات ۶۵
تأثیر رنگ در تزئین معماری ۶۹
بررسی رنگها ۷۱
رنگ سفید ۷۲
رنگ آبی ۷۲
رنگ قرمز ۷۴
رنگ زرد ۷۵
رنگ سبز ۷۷
کنارهم قرارگیری رنگها ۷۷
معماری و نگارگری ۷۹
نگاهی به اشکال هندسی و تطابق آنها با رنگهای اصلی ۸۰
رنگها در شب ۸۱
جلوه رنگ در کاشی معرق ۸۲
طلوع و غروب ۸۲
مفهوم نقوش ۸۳
– فصل چهارم
مصالح تزئینات در مسجد جامع یزد ۹۰
آجر ۹۱
گچ ۹۳
سنگ ۹۴
چوب ۹۵
کاشی ۹۵
تاریخچه ظهور و انحطاط ۹۶
انواع کاشی ۹۸
مقرنس ۹۹

فصل اول

– مسجد در معماری ایران
– عملکردهای مساجد مختلف
– خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد

« مسجد » در معماری ایران.
در هنر و معماری ایرانی و به ویژه معماری مساجد با دو پدیده شکل و محتوا یا عینیت و ذهنیت – و در یک کلام قالب و روح مواجهیم.
هنر معماری دارای سه جنبه است یکی جایگاه اثر در شهر یا معماری شهری ، طراحی خود بنا یا حجم اثر، و در نهایت هنرهای وابسته به معماری که شامل مواردی چون نور و رنگ و نقش است، می‌گردد که این اخیر با آنکه نقشی محوری در آنچه که معماری ایرانی نا میده می‌شود دارد، اما در دوره‌های پسین، این شیوه یا مهجور گشته یا نقشی حاشیه‌یی یافته است. حال آنکه چنین ظرفیتی را دارد که فضا سازی کند و بدون اینکه ترکیب احجام نامتجانس ضرورت یابد، فضاهای دلخواه را ایجاد نماید.
انسان- و به تبع او اثر هنری- موجودیت نمی یابد، مگر آنکه قالب و روحی داشته باشد. قالب و روح دو وجه منفک یا همراه و ترکیبی نیستند، بلکه وجوهی محشور و عجیبند که هیچ کدام بدون دیگری موجودیت و معنا نمی یابد. نه هر قالبی محمل هر روحی است و نه روحی تاب نشستن بر هر قالبی را دارد. این دو تنها با یکدیگر موجودیت می یابد و رشد می کنند و مرتبت وجودی می‌یابند.
در هنر معماری، اثر و روح حاکم بر جابجایی آن از یکدیگر منفک نیستند و نمی‌توانند که باشند. نمی‌توان فضایی را تخیل نمود، بدون آنکه صورت و شمایلی برایش قائل گشت و به همین عنوان نمی توان صورت و شمایلی تصور نمود و مصالح آن را در نظر نداشت. روح فراخ در همنشین با قالب تنگ همچون انیسش خرد و تحقیر می‌گردد یا قالب شکسته بر می‌دارد. قالب فراخ نیز ذلیل روح خرد شده، ویرانه می‌شود. این دو تنها بار شد متناسب و همپای یکدیگر، کارا و زیبنده می‌گردند. در فضاسازی ایرانی علاوه بر ترکیب یا انتزاع حجمی، از نقوش و رنگ و نور پردازی هم، به منظور القای انتزاع یا ترکیب فضایی استفاده شایان و قابل توجهی می شود به این معنا که در یک فضای راسته، شکست نور یا تفرق نقوش، قطعه‌ای را مجرد یا گسسته می نمایاند و بالعکس بدین لحاظ شناخت نقوش و در رأس آن گره بنایی، در فضا‌سازی ایرانی نقشی مؤثر و ناگزیر دارد.
موضوع قالب و روح در بیان هنری و فضاسازی معماری، نه ماجرای راکب و مرکب که بحث وجود و موجودیت است. تذهیب کاران در طراحی، اشکالی را می‌آفرینند که «مداخل» نام دارد و آن صورت اشکالی است که «روالت» به هنگام نقش‌پردازی خود بخود «بوم آلت» را نیز مد نظر دارد. و هیچ یک از آلتهای «رو» و «بوم» بدون دیگری موجودیت نمی‌یابند. اما هر مداخلی مناسب هر زمینه‌ای نیست. به این معنا که تیزی و پخی یا راستگی و نقوس نقش مداخل را، نه اراده نقشبند که منظور نظر او، یعنی مکانت و فضا سازی نقش است که تعیین می کند. هرچند که رنگ و نور نیز در این نقوش تأثیر ناگزیر و بسزا دارند، مداخل نهایتاً در پیچیده‌ترین و رفیع‌ترین مرتبت خود به گره بنایی مبدل می‌شود. گره در مسیر تحول خود از مداخل تا گره و از گره تا « گره در گره » و حتی « شاه گره » تا آنجا پیش می رود که به شطرنج معماران معروف می‌گردد. اما در این عرصه همچنان انعطاف و قالب خود را به صور و طرق مختلف حفظ می‌نماید و به گره کند و تند و شل و در مواضعی دستگردان مبدل می شود که به انضمام رنگ، قوالبی هم شأن و محشور با روح حاکم بر فضا سازی است.
معرفت حاکم بر هر اثر معماری یا شهری، نقشی بنیادین در تحول شخصیت و ادراک حیثیت آن اثر در طول زمان و همچنین در احساس مخاطبان ایفا می نماید. نقوش در فضاسازی نقشی تعیین کننده دارند. فضا سازی مناسب، با مجموعه تمهیدات مندرج در آن رمز ماندگاری و موجب جاودانگی این آثار در طول حیات بشری گردیده است.
کاربرد نقوش در حیثیت خارجی و فضاسازی درونی هر اثر معماری، مؤثر و بلکه تعیین‌کننده است. گره بنایی در میان نقوش ایرانی جایگاهی رفیع و بی مانند دارد، تا آنجا شاید نقش دیگری همچون گره در فضاسازی معماری ایرانی عمومیت نیافته و دخیل نگشته است.
عملکردهای مساجد مختلف
همانگونه که دین اسلام، تنها دین عبادت و پرستش و توجه به آداب و مراسم عبادی نیست و حوزه نفوذ احکام و قوانین آن شامل همه ابعاد و عرصه زندگی فردی و جمعی است، مسجد نیز، تنها فضایی ویژه برای عبادت نمی باشد.
بلکه علاوه بر جلسه‌های وعظ و ارشاد مسلمین، حلقه‌ها و مجالس درس و بحث نیز در آن تشکیل می‌شد و می‌شود. حتی پس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری که فضای مدرسه به صورتی جدا و متمایز از مسجد پدید آمد، همواره در برخی از مسجد‌ها تدریس علوم مذهبی تا قرن و دهه‌های اخیر ادامه داشته است. علاوه بر این اغلب مسجدها سنگر مبارزه اجتماعی مردم علیه حکام جبار، و کانون تجمع مردم در هنگام خوف و اضطرار بوده است.
مسجدها را از نظر دامنه تنوع و حوزه کارکرد های آنها می توان به چهار گروه طبقه‌بندی کرد: گروه نخست، شامل مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی می‌شود که توسط سلاطین، وزاء و حکام ساخته می شدند. اداره عموم این مسجدها توسط بانی یا مأموران دولتی صورت می گرفت و آنان در اغلب موارد به هر کسی اجازه پیشنمازی یا تدریس در این مکان را نمی دادند بلکه اشخاصی که مورد تایید باقی قرار می‌گرفتند به منصب پیشنمازی یا تدریس برگزیده می‌شدند. دربرخی از مسجدهای جامع، چند پیشنماز همزمان به اقامه نماز می‌پرداختند و پیروان هر مذهب و مسلک با اقتدا به پیشوای خود، نماز برگزار می‌کردند.
– گروه دوم، شامل مسجد های متوسطی می‌شود که توسط بزرگان محلی، علما و یا مشارکت عمومی مردم ساخته می شد. در بسیاری از این مساجد ها برای پیشنماز و دیگر افراد مسجد، شرط خاصی وجود نداشت و از محدودیتهایی که در مساجد نوع اول ایجاد می‌شد، خبری نبود. هرچند باید توجه داشت که بعضی اوقات، پیرامون هر مذهب برای خود مسجد جداگانه‌ای می‌ساختند که پیشنماز و مدرسان آن از پیروان شاخه‌های همان مذهب بودند.
– گروه سوم ، شامل مسجد- مدرسه‌ها می‌شود. با وجود آنکه تعداد این مسجد – مدرسه ها بسیار اندک و انگشت شمار است، اما اهمیت آنها از جهت اینکه دو عملکرد عبادی و آموزشی، همزمان و به موازات یکدیگر، هر کدام بخشی از فضای کالبدی را به خود اختصاص داده‌اند، قابل توجه است. مسجد و مدرسه بسیار جالب آقا بزرگ در کاشان ، و مسجد و مدرسه سید در اصفهان از بارزترین نمونه های این گروه از مسجدها هستند.
گروه چهارم، شامل مسجدهای بسیار کوچکی می‌شود که عمده‌ترین و شاید تنها عملکرد آنها، جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنها نماز بجا آورده می شد. مثلاً در نایین برخی از مسجدهای کوچک هستند که مساحتی درحدود ده متر مربع دارند. این مسجدها توسط افراد خیرخواه در محله‌ها یا در امتداد بدنه بازار و مراکز اقتصادی ساخته می شدند.
خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد
مسجدهای اولیه بسیار ساده ساخته می‌شدند و فضای کالبدی آنها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت. بتدریج و با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومتهای سلطنتی، بر عظمت و شکوه معماری مسجدها افزوده شد.
در ایران، عناصری از معماری بومی در فضای کالبدی مسجدها مورد استفاده قرار گرفت. ایوان، یکی از این عناصر بود. نخست، یک ایوان در شبستان اصلی و سپس دو ایوان روبه‌روی یکدیگر که اغلب یکی به ورودی اختصاص داشت، به ساختمان مسجد اضافه شد. تعداد این ایوان‌ها در مرحله‌ای از تکامل طرح مسجد، به چهار عدد رسید. عنصر دیگر، عبارت از چهار طاقی‌هایی بود که در پیش از اسلام به عنوان بخشی از فضای آتشکده‌ها و آتشگاهها مورد بهره‌برداری واقع می‌شد و پس از اسلام بعضی از آنها به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت. این عنصر و گنبد به صورت گنبد خانه، در بخش شبستان اصلی مسجد به کار گرفته شد و بر عظمت فضای مسجد افزود. بدین ترتیب روند شکل‌گیری فضای کالبدی مسجد منجر به تکوین طرح فضاهای چهار ایوانی شد. طرح فضاهای چهار ایوانی که پیش از اسلام نیز شناخته شده بود، متأثر از جهان‌بینی و فرهنگ ایران باستان و در ارتباط با جهات چهارگانه مقدسی که در ارتباط با فضای مثالی و توجه به حرکت و سیر خورشید، شکل گرفته بود. طرح مزبور چنان مورد استقبال قرار گرفت……………………………

فصل دوم

– مسجد جامع بزرگ یزد
– مسجد جامع قدیم
– مسجد جامع نو

مسجد جامع (جمعه) بزرگ یزد:
یکی از مساجد بزرگ جامع ایران و درخشانترین بنای شهر یزد مسجد جامع آن است.
بنایی است قدیم و بسیار فاخر و جمیل. درخشندگی کاشیها، بلندی منارها، زیبایی گچکاری، گشادگی صحن، خوابیدگی و بالاخره شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی، هنرمندی این یادگار ارجمند و دست پروده هزار ساله یزد است.
وصف معماری و هنر ساختمانی آن را محمد کریم پیرنیا در یادداشتهای راهنماوار مربوط به آن شهر چنین کرده است:
«ایوان بزرگ و غرفه ها و گوشوارها و بزوارها و رواقها و طبنی‌های آن همه در حد زیبایی است و معماری با شکوه پارتی را با همه جلال و احتشام و نغزی و ریزه کاریش به یاد می‌آورد.
قوسهای جناغی خوش اندامش که تناسب ۴ و ۳ دارد در عین نغزی ژرف‌نگری معماری ایرانی را در استواری بنا نشان می‌دهد. تکیه بلند و سر در آسمانش با اینکه اندامی بس کشیده دارد بر شانه‌ای نازک ایستاده و فشار عمودی مناره‌های که آفریده ذوق هنرمندان ایرانی است جزرهای باربر آنرا نغز و نازک کرده است. روشنایی گنبد با وضع طاقچه‌های گچ اندود در برابر روزنهای مشبک بنحوی شاعرانه تأمین شده.»
با وجود آنکه این مسجد از آثار دینی در شهر یزد و از نمودهای با ارزش و معماری تاریخی ایران است نخستین مطالعه دقیق عبارت است از مقاله تحقیقی ماکسیم سیرو که تحت عنوان زیر نشر شده است:
تحقیق در باب مسجد جامع یزد از دو قسمت تشکیل می‌ شود. یکی اطلاعات تاریخی منقولات مربوط به مسجد جامع قدیم که فعلاً اثری از آن باقی نیست. دیگر آنچه مربوط به مسجد جامع کنونی که از عصر مظفری است و آن را بر جای مسجد جامع قدیم ساخته‌اند.
در زبان فارسی، مقاله مختصری که درباره این مسجد نشر شده از آن علی جندقی یزدی است.
مساحت مسجد جامع را علی جندقی یزدی ۹۸۰۰ (طول ۱۰۴، عرض۹۹ ) و ماکسیم سیرو ۷۰۰۰ متر مربع نوشته است.
مسجد جامع ……………….
………………………………….

نکته‌ای که در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی در خصوص بنای دهلیز و گنبدخانه در سال ۷۷۷ توسط سید شمس الدین محمد آمده غلط است. زیرا سید محمد در سال ۷۳۲ وفات کرد. مطلب صحیح عبادتی است که جعفری در تاریخ یزد خود آورده است. او می‌نویسد: و در سال سبع و سبعین و سبعمائه شاه یحیی بن مظفر بفرمود که از موقوفات مسجد (که قسمتی هم از موقوفات سید رکن الدین بوده است) و از اموال خاصه‌ خود درگاهی و جماعتخانه‌ای برابر مسجد عالی بساختند و در گاه تمام از خشت پخته کرد . . . و مولانا ضیاء الدین محمد معمار آن بوده.» جامع مفیدی بنای شاه یحیی را چنین تعریف کرده است: «شاید نصره الدین یحیی مظفری در طرف دست چپ گنبد مقصوره وصفه و طنبی عالی بنا فرموده.»
سال ۸۰۹
تصرف و الحاق دیگری که در مسجد جامع یزد شد مربوط است به عمل خواجه جلال‌الدین محمود خوارزمی و موضوع از این قرارست که چون پیر محمد عمر شیخ بر شیراز مسلط شد و اسکندر عمر شیخ را گرفت خواجه مذکور در فوق به یزد آمد و طبق آنچه مؤلف تاریخ جدید یزد متذکر شده است «جهت گنبد مسجد جمعه شهر وصفه «انا فتحنا» به کاشی تراشیده و بعضی ثبت کرد . . . . و اندرون گنبد تمام کاشی کرد و منقش ساخت و محرابی مرمر نهاد و در میان مسجد پایابی حفر کرد و به خشت و کاشی مزین گردانید و پنجره آهنین بر سر پایاب ساز کرد.» اما کاشی کاری صفه ناتمام ماند و همانطور که مؤلف مذکور گوید بعضی بر دیوارها نصب و ثبت شد و شاه نظام کرمانی بود که توفیق اتمام آن عمل را یافت.
سال ۸۱۹
در سال ۸۱۹ شاه نظام کرمانی (یعنی نظام الدین طبق تاریخ یزد جعفری) به جهت مفرده اعمال یزد ( که مراد رسیدگی به وضع مالیاتی است ) به یزد آمد و تمام پیش صفحه مسجد را با کاشی تراشیده……………………

– تزئینات گیاهی
طرحهای ایرانی که در طی اعصار و قرون تجزیه یافته و استیلیزه شده‌اند، طرحهای اساسی هنرهای تزئینی ایرانی هستند. این طرحها با کمی تفاوت در غالب هنرهای ایرانی مانند، تذهیب، مینیاتور، قالی، کاشی، . . . . . گاهی به سادگی و گاهی به تفضیل تکرار می شوند. هر هنرمند ایرانی ناگزیر است که این طرحهای قراردادی را بیاموزد و به ابتکار خود در آثاری که خلق می‌کند، از آنها استفاده کند.
در حاشیه نقش برجسته بر روی سنگ نبشته بیستون و سینی‌های متعلق به زمان ساسانی تزئین حواشی با گردش مارپیچی خطوطی است که با گل و برگ و غنچه زینت یافته‌اند . این گردش پرپیچ و خم خطوط که گلهای متنوع و برگها و غنچه‌ها را در بر می‌گیرد و هم آهنگی و نظم را در میان اجزاء یک مجموعه برقرار می‌‌‌ سازد و زمینه و اساس طرحهای گیاهی است.
گردش طرحهای گیاهی در حقیقت یکی از اساسی‌ترین تزئینات هنر ایرانی است. بعضی از این تزئینات چنانکه از نامشان (اسلیمی ماری) پیداست، ممکن است نموداری باشند از حرکت پرپیچ و خم مار، اما به عقیده متخصصان فن اسلیمی، اساساً نمودار طرح درخت است با همه پیچ و خم و شاخ و برگ، چنانکه طرح ختائی نموداری است از طرح بوته و به همین علت در «اسلیمی»، طرح قوی و خشن است و در «ختایی» ظریف و نازک .
در اینکه طرح اسلیمی در ایران قدیم، منتهی نه بصورت تکامل یافته فعلی وجود داشته است، جای هیچ گونه شک و شبهه‌ای نیست. این طرح تزئینی که در ترسیم آن از شکل گل و شاخه و برگ گیاهان استفاده شده، تقریباً در همه آثار اسلامی به کار رفته و می‌تواند یک عالم اشتراک و اتحاد هنری در عالم اسلام شمرده شود.
«اربسک» نام……………………….

رنگ زرد (طلایی):
زرد رنگ ابدیت و جاودانگی است. در مقابر مصریان، زرد که نماد خورشید و خدایان است و بیشتر همراه با آبی موجب بقای نفس و جان در گذشته محسوب می‌‌شد. زرد طلایی رفیع‌ترین ارتقای ماده به ضرب نیروی نور است. رنگی است به نحوی نامحسوس درخشان، فاقد شفافیت اما بی‌وزن مانند یک ارتعاش. در قرآن کریم نیز رنگ زرد به عنوان رنگی که برای بینندگان فرح بخش است، یاد شده است.
این رنگ روشنترین رنگهاست و نشان روشنی و نور. از نظر مردم دیدن نور تحقق واقعیتی است که قبلاً پنهان بوده منظور از روشنی نیز هوش و آگاهی است.و صفات رنگ زرد عبارتند از: روشنی، بازتاب کیفیت درخشان، شادمانی زودگذر . زرد نمایانگر توسعه طلبی بلامانع و……………….

رنگ سبز:
سبز در حد فاصل زرد و آبی و ترکیبی از این دو رنگ است. سبز رنگ دنیای سبزیجات است. نشان دهنده ارضا، آرامش و امیدواری است. رنگ سبز آمیزشی از دانش و ایمان می باشد سبز متمایل به زرد احساس جوانی و نیروی بهاری می‌آورد و به این علت در فصل بهار شادی و تصوری جدای از دیگر مواقع دارد . رنگ سبز مایل به آبی، حالت………………

هـ) کاشی:
از آنجا که کاشی از مصالح عمده‌ مورد استفاده در تزئینات مسجد جامع است، به طور جداگانه و مفصل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
استفاده از کاشی برای تزیین و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی بویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید. کاشی نقش عمده‌ای در تزیین بناهای دوره اسلامی داشت و با شیوه‌های متفاوت توسط هنرمندان کاشیکاری به کار می‌رفت. استفاده از کاشیهای یکرنگ، کاشی هفت رنگ، کاشی معرق و………………..