توضیحات

معماری ایران در دوره مغولها

معماری ایران و آسیای مرکزی در دوره ایلخانیان تا عصر تیموری

در پاییز سال ۱۲۵۳م. خان بزرگ مغول، یعنی منگوقا آن (Mongke) که نوه چنگیز خان و حاکم بزرگ مغولان در چین بود، سپاهی بزرگ را به فرماندهی برادرش هلاکو، برای جنگ با اسماعیلیه در شمال ایران و خلیفه عباسیان در بغداد، روانه این مناطق کرد. هلاکو در سال ۱۲۵۸م. از راه ایران به سرعت وارد بغداد شد، و این شهر را به تصرف خود درآورد. او که همه شهرهای سرراهش، تا بغداد را تسلیم خود کرده، و آن شهرهایی سرراهش، تا بغداد را تسلیم خود کرده، و آن شهرهایی را که تسلیم نمی‌شدند غارت و ویران کرده بود، در بغداد به عنوان دست نشانده خان بزرگ، بر مسند حکومت ایران تکیه زد و به طور رسمی حکومت ایلخانیان را در ایران پایه‌گذاری کرد.

هلاکو و جانشینان او که زندگی به شیوه ایلیاتی و چادرنشینی را ترجیح می‌دادند و غالباً زمستان‌ها در مناطق گرم‌تر بین النهرین، و تابستان‌ها در دشت‌های سرسبز شمال غربی ایران در چادرها سکونت داشتند، به امر معماری و ساختمان توجهی نداشتند؛ بنابراین آن‌چه از نیمه دوم شده سیزدهم میلادی، از معماری در این مناطق به یادگار مانده تعداد کمی ساختمان معمولی است.

ایلخانیان بر سرزمین‌ وسیعی، که از کناره‌های مدیترانه، تا سواحل اقیانوس هند و منطقه قفقاز امتداد می‌یافت و براساس نقشه جهانی امروز، مناطق غرب افغانستان، ایران، جنوب روسیه، شرق ترکیه و عراق را شامل می‌شود حکومت می‌کردند، ساختمان‌هایی با سبک‌های معماری متفاوت از خود به جای گذاشتند که زمین‌لرزه‌های متعدد، تاخت و تازهای مکرر و اشغال‌گری‌های پی در پی بیش‌تر آن‌ها را از بین برده و تنها نمونه‌هایی پراکنده و مخروبه در پایتخت‌های این سلسله یعنی: شهرهای مراغه، تبریز، بغداد و سلطانیه، به جا مانده که تعریف و توصیف کامل بیش‌تر آن‌ها، از کتب تاریخی به دست ما رسیده است. البته ابنیه‌ای که از دوره ایلخانیان در مرکز و غرب ایران باقی مانده، سبک‌های معماری محلی آن عصر را نشان می‌دهد و نمایانگر نوع معماری در عصر ایلخانیانی است

 150صفحه فونت ۱۶ فایل ورد منابع  دارد  قیمت: ۱۱۰۰۰تومان

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل این پروژه را دانلود کنید

 اگر مطلب مورد نظر خود را در این سایت پیدا نکردید میتوانید از قسمت سفارش پروژه جدید کار تحقیقی خود را به ما سفارش دهید

در این دوره سبک سنتی ساختمان‌سازی توسعه یافت و بناهای منفرد و مجزا از هم به شکل گروهی و مجموعه‌های بزرگ، غالباً پیرامون مقبره یک شخصیت مشهور و مورد احترام مذهبی و یا حکومتی، ساخته می‌شدند. این مجتمع‌ها که دارای پیش‌طاق‌هایی (Pishtaq) با تزئینات ماهرانه در سردر اصلی خود بودند، در آغاز به طور اتفاقی در کنار هم قرار می‌گرفتند ولی بعدها این شیوه به صورت سبکی جدید در معماری درآمد. در این دوره ابعاد و تناسب ساختمان‌ها تغییر یافت؛ به طوری که سقف اتاق‌ها بلندتر و قوس‌ها و طاق‌های قوس‌دار نوک تیزتر و مناره‌ها باریک‌تر شدند. مناره‌های جدید متناسب و هماهنگ با سبک ساختمان ساخته می‌شدند. مثلاً سردر دروازه‌هایی که از آن عصر به جا مانده، همواره با دو مناره بلند و رفیع دیده می‌شود.

آجر پخته، همچنان یکی از عناصر اصلی در ساختمان‌سازی با روش‌های جدید و توسعه یافته به کار می‌رفت؛ ضمن اینکه تزیینات آجری، نمای ساختمان را جذاب و حیات‌بخش می‌کرد. در ساختمان‌سازی این دوره، تزیینات و نما و رنگ اهمیت بیشتری پیدا کرد؛ که از آن جمله می‌توان به اضافه شدن آجرهای لعابدار تزیینی در نمای خارجی، و نیز به روکش‌های کاشی، سفالی، کنده‌کاری و رنگ‌آمیزی دیوارها در تزیینان داخلی اشاره کرد. هرچند که مقرنس‌کاری، مانند آجر پخته از عناصر اصلی در امر ساختمان‌سازی و تزیینات نمای ساختمان محسوب نمی‌شود و مانند آن سابقه ندارد، اما در تزیین بعضی از ساختمان‌ها به صورت برجسته و معلق بر روی طاق‌های قوسی و دیوارها دیده می‌شود.

معماری در دوره ایلخانیان

یکی از نخستین اقدامات امرای ایلخانی پس از تصرف بغداد، بنای رصدخانه‌ای در پایتخت تابستانی‌شان، یعنی شهر مراغه واقع در شمال غرب ایران بود. این رصدخانه روی تپه‌ای واقع در ۵۰۰متری شمال شهر قرار داشت و ساخت آن در سال ۱۲۵۹م. آغاز شد. حفاری‌هایی که در این منطقه انجام شده، نشان داده‌اند که این رصدخانه دارای شانزده بخش، شامل: یک برج بلند به قطر ۴۵مترمربع در مرکز، یک کارگاه ریخته‌گری برای ساخت ابزارآلات علم نجوم و ستاره‌شناسی، پنج برج مدور و ساختمان‌های بزرگ دیگر بود. بزرگی این رصدخانه و مواد مصرف شده در ساختمان آن اعم از سنگ، آجرهای پخته و نیز کاشی‌های براق و لعابدار نمایانگر آن است که مغولان پیرو آیین شمنی، به علم نجوم و طالع‌بینی اهمیت فراوانی می‌دادند.

بسیاری از ساختمان‌هایی که در ایام آغازین حکومت ایلخانیان ساخته می‌شد، بسیار ساده و با الوارهای نه چندان مرغوب است و علتش این بوده که ایلخانیان پیش از رسیدن به پادشاهی، صحرانشینانی بودند که در چادرهایی بافته شده از نمد و موی دم اسبان زندگی می‌کردند. تنها ساختمان بازمانده از بناهای قصر پادشاهان ایلخانی، قصر تابستانی‌ای است که ساخت آن در سال ۱۲۷۵م. به دستور امیرآب آقا (Abaga) شروع شد و یک دهه بعد پسرش آرگون (Arghun) ساخت آن را ادامه داد و به اتمام رساند (شکل۱).

شکل۱

این محل که امروزه با نام تخت سلیمان شناخته می‌شود، در آذربایجان و در قسمت جنوب شرقی دریاچه ارومیه، بر روی پایه‌های ساختمان عبادتگاه ساسانیان قرار گرفته است. باغ بزرگ این کاخ که با ابعاد ۱۵۰*۱۲۵متر به صورت شمالی-جنوبی و دور تا دور آن چهار ایوان است، با سرسراها به یکدیگر متصل می‌شده و در آن دریاچه‌ای مصنوعی بوده است. در پشت ایوان شمالی یک اتاق بزرگ گنبددار قرار داشت که بر روی محل آتشکده ساسانیان ساخته شده بود و احتمالاً اتاق ملاقات‌های رسمی آب آقا بوده است. در پشت ایوان غربی یک هال مورب با دو اتاقک هشت ضلعی در دو پهلوی آن قرار داشت که در زمان‌های قدیم اتاق جلوس بر تخت پادشاهی خسرو بوده و در این دوره به صورن اتاق نشیمن پادشاه ایلخانی درآمده بود. تکه‌های گچ و ساروج ریخته شده بر کف اتاقک هشت ضلعی جنوبی کنار هال نمایانگر آن است که این اتاقک با سقفی مقرنس‌کاری و ترکیب مجموعه‌ای از گچبری‌های دیگر پوشیده شده بود. بر روی یک قطعه پلاک پنجاه سانتی‌متری گچی که در حفاری‌ها از این منطقه به دست آمده، ربع تصویر یک گنبد دیده می‌شود که به عنوان نقشه راهنما برای سازنده آن در جهت قرار دادن اجزای گنبد در کنار هم، ترسیم شده است. این سند بی‌نظیر یکی از قدیمی‌ترین اسناد وشواهدی است که نشان می‌دهد معماران اسلامی برای ساخت بناها، از نقشه استفاده می‌کرده‌اند؛ و این روایت تاریخی را تأیید می‌کند که نقشه‌های ساختمانی برای ساخت بناها، از پایتخت به استان‌های دیگر فرستاده می‌شد.

قسمت‌های فوقانی و ستون‌های شمالی اتاقک هشت ضلعی با روکش‌های عالی و قسمت پایینی دیوارها به ارتفاع دو متر از آجرهای لعابدار لاجوردی، با طرح‌هایی از ستاره و صلیب پوشیده شده بود. بر بالای آجرهای لاجوردی، حاشیه‌ای ۳۵سانتی‌متری از آجرهای لعابدار چهارگوش، با نقاشی‌هایی از سیمرغ و اژدها و دیگر تصاویری که منعکس کننده روح و خصلت پهلوانی و قهرمانی است، قرار داشته است و قسمت بالایی دیوار با حاشیه‌ای از گچبری‌های رنگین، کامل شده بود. وفور تزیینات و کیفیت عالی آنها در این ساختمان، به خصوص سرستون‌های مرمرین و کاشی‌های لاجوردی پرزرق و برق و جلادار، و زیر طاق‌های مقرنس نمایانگر افراط و اسراف سلاطین مغول در تزیین کاخ‌های خود است (شکل ۲).

در حاشیه کتیبه‌ای زیبا که بر دیوار ایوان شمالی مسجد نصب شده بود امضای حیدر (Haydar) بزرگ‌ترین استاد کنده‌کاری و نقاشی آن زمان، کسی که محراب مسجد جامع اصفهان را در سال ۱۳۱۰م. تزیین کرد، منقوش شده است. محراب مسجد جامع اصفهان که الگویی استاندارد از محراب مساجد بود با ارتفاعی بیش از شش متر و عرضی حدود سه متر و طاقچه‌هایی یک شکل تعبیه شده در دیوارها در قابی به شکل مستطیل قرار داشت که از لحاظ کنده‌کاری‌های ظریف و موج‌دارش از بقیه نمونه‌های همعصر و مشابه خود، از جمله محرابی که در زیارتگاه کوچک پیر بکران (Pir-Bakran) واقع در لنجان –یکی از مناطق اطراف اصفهان-، ممتازتر و مشهورتر بوده است. هر قسمت از این مجموعه براساس طرح و نقشه خاص خود ساخته شده و در هر یک از طرح‌ها، کارهای متعدد به طور همزمان و در سطوح مختلف انجام شده است . مثلاً زمینه حاشیه بیرونی قابی که محراب مسجد در آن واقع شده، با طرح‌های اسلیمی طوماری و طرح‌های منقوط گل و گیاه تزیین شده و روی آن کتیبه‌ای عالی و برجسته به خط ثلث منقوش شده است. این کتیبه که حاوی اسامی دوازده امام(ع) از نسل علی(ع) است، برای تکریم و بزرگداشت امامان شیعه(ع) در قسمت خارجی محراب نصب شده و این احتمال را که این محراب همزمان با تغییر مسلک الجایتو و گرایش وی به مذهب تشیع در اواخر سال ۱۳۰۹م. ساخته شده، قوت می‌بخشد. حیدر همان کسی که پای کتیبه نصب شده بر دیوار ایوان شمالی مسجد را امضا کرده، یکی از مشهورترین خوش‌نویسان عصر خود نیز بود. او یکی از شش شاگرد مشهور یاقوت مستعصمی، قطب خوش‌نویسان زمان بود و خود نیز خوش‌نویسانی، همچون: عبدالله ضیرمی، تاج‌الدین علیشاه و غیاث‌الدین محمد پسر رشیدالدین، را که از وزرای دربار ایلخانیان بود، تربیت کرده بود. تاج‌الدین که پیش از وزارت تاجر لباس و شخصیتی تازه به دوران رسیده بود، با رندی، مسیر ترقی را پیمود و به یکباره به مقام وزارت سلطان ایلخانی رسید و با اقداماتی هماهنگ علیه رشیدالدین، باعث سقوط وی شد. او با اهدای هدایای گران‌بها، مانند جواهرات ساخته شده پرارزشی که در مناطقی دور دست ساخته می‌شد و او آنها را با قایق حمل کرده و به سلطان پیشکش می‌کرد، همچنین با تهیه لباس‌های عالی برای خاندان سلطنتی….