توضیحات

 مدل آشفته مناسب‏ترین مدل‏ برای تحلیل سیستم چند بازیگر گردشگری

چکیده

صنعت گردشگری به‏صورت یک سیستم پیچیده، غیرخطی و غیرقطعی عمل می‏کند و شامل عناصر و فعالیت‏های بیشماری است که به هم وابسته‏اند. تفکر سیستمی، ابزاری قدرتمند برای شناسایی پیچیدگی‏های این صنعت و تعاملات آن با اقتصاد، محیط‏زیست و ساختارهای بومی است. همچنین تفکر سیستمی به ساده‏سازی و مشخص ساختن مشکلات مرتبط با این صنعت کمک کرده و مکانیسمی را برای بررسی راه‏حل‏های بالقوه بدست می‏دهد. تا به حال به‏منظور شناسایی و انعکاس سیستم گردشگری در سطوح مختلف، مطالعات متعددی انجام و مدل‏های زیادی ارائه شده‏ است. در این مقاله، مدل‏های ارائه شده برای سیستم گردشگری جمع‏آوری و تطابق آن‏ها با ماهیت این سیستم مورد بررسی قرار گرفته است. در نتیجه، ملاحظه شد که اغلب مدل‏ها در توضیح کامل روابط پیچیده موجود بین عناصر مختلف سازنده یک سیستم گردشگری درست عمل نکرده‏اند. تنها مدلی که ماهیت پیچیده (و به تعبیری آشفته) گردشگری را مد نظر قرار داده است، مدل آشفته[۱] گردشگری است که این مقاله با بهره‏گیری از روش تحلیل محتوا به‏ معرفی آن پرداخته است.

واژه ‏های کلیدی: سیستم گردشگری، تفکر سیستمی، مدل آشفته گردشگری، سیستم چند بازیگر

گردشگری از مهم‌ترین پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی دنیای مدرن است.این صنعت هم در عمل و هم از نظر آکادمیک، یکی از ابزارهای موثر برای رسیدن به توسعه بوده و یکی از عناصر مهم استراتژی توسعه حتی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته است[۱] این صنعت از ماهیتی پیچیده و چند بخشی برخوردار بوده و بخش‏های متعددی در آن دخیل هستند که هر کدام به گونه‏ای متفاوت بر روی آن تاثیرگذارند [۲]بنابراین برای توسعه موفق گردشگری، شناسایی اجزا و بخش‏های مختلف موثر در سیستم گردشگری و میزان روابط و اثرات آن‏ها بر یکدیگر الزامی است. هر چه اجزای این سیستم، دقیق‏تر شناسایی شده و روابط آن‏ها عمیق‏تر تحلیل شوند معضلات توسعه مطلوب، بهتر شناسایی شده و سیاستگذاری برای رفع تنگناها موفق‏تر خواهد بود.

تا کنون مطالعات زیادی در مورد گردشگری صورت گرفته و حاصل آن‏ها مدل‏های متنوعی است که برای سیستم گردشگری ترسیم شده‏اند. به‏منظور بررسی تطابق این مدل‏ها با ماهیت پیچیده گردشگری، لازم است که سیر تحول تفکر بشر شناسایی گردد تا بتوان همخوانی این مدل‏ها با ماهیت موضوع مورد نظر مشخص گردد.

۱-    شیوه ‏های تفکر در طول تاریخ:

در بررسی تاریخی شیوه‏های تفکر، با سه شیوه رو به رو می‏شویم:

1.  کل‏گراییاولیه: این شیوه تا رنسانس، روش غالب تفکر بود. این دوره را به‏عنوان دوران حاکمیت فلسفه‏ها و وجود علامه‏ها (که از هر موضوعی، مقداری می دانستند) می‏شناسند. در این دوران به زنجیره علت‏ها اعتقاد داشتند اما خیلی سریع به خدا می‏رسیدند. انسان‏ها خیلی چیزها را می‏دیدند اما توجیهی برای آن نداشتند و آنرا به علت نهایی (خدا) متصل می‏کردند. یک اشکال عمده کل‏گرایی این بود که در آن رشدی وجود نداشت.[۳]
2. تجزیه ‏گرایی: تفکر جزءگرا از زمان تمدن‏های باستانی وجود داشته است و آن را برخاسته از اندیشه فلاسفه یونان باستان می‏دانند. تفکر جزءگرا هر پدیده‏ای را ابتدا به اجزای کوچکتر تقسیم کرده و با مطالعه رفتار هر یک از اجزا، به رفتار پدیده اصلی دست می‏یابد. به عبارتی رفتار پدیده اصلی را حاصل جمع رفتار اجزای آن می‏داند.[۴]

در فیزیک نیوتنی نیز اعتقاد بر این است که جهان همچون یک ماشین کامل کار می‏کند. به‏منظور درک چگونگی کار ماشین، ابتدا باید آن را به اجزای تشکیل دهنده‏اش تجزیه کرده، عملکرد هر یک از اجرا را بررسی و در نهایت دوباره ماشین، ساخته شود. اگر اینگونه به جهان هستی نگاه شود، هر سیستمی حاصل جمع بخش‏های تشکیل دهنده‏اش می‏باشد. فالکنر و راسل[۵] در سال ۱۹۹۷ در مقاله‏ای بیان کرده‏اند که در چنین حالتی می‏توان اطلاعات کافی جمع‏آوری کرد و هر چیزی را به‏صورتی دقیق و قابل پیش‏بینی توضیح داد.[۶]

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم پیشرفت علوم موجب آشنایی بشر با مسائلی شد که از پیچیدگی بیشتری برخوردار بود و نگرش جزءنگر توانایی پاسخگویی به آن‏ها را نداشت. به همین دلیل شیوه جدیدی برای تفکر ایجاد شد.[۷]

1. تفکر سیستمی : چارچوب، روش، قانون و منطقی برای شناخت یک مسئله است که دو جنبه آن مسئله را در برمی‏گیرد که این جوانب عبارتند از[۸]:

ü     جنبه‏های تجزیه‏ای- تحلیلی ( اجزای مسئله)

ü     جنبه‏های ترکیبی (کلیت مسئله)

در واقع تفکر سیستمی تفکری است که به دنبال فهم کل (سیستم) و اجزای آن، روابط بین اجزا، روابط بین اجزا با کل و روابط بین کل با محیط آن می‏باشد. بنابراین سیستم کلیتی است که نمی‏تواند به بخش‏های مستقل یا زیرگروه‏های مستقل آن‏ها تقسیم گردد. [۹]در مکتب سیستمی، سازمان را همچون سیستمی با متغیرهای وابسته به محیط توصیف کرده و آن را به‏صورت یک منظومه واحد که متشکل از اجزای مرتبط و متعامل است در نظر می‏گیرند و اصل وابستگی متقابل مهم‏ترین ویژگی آن را تشکیل می‏دهد. اگر اجزا و عناصر تشکیل دهنده سازمان را به تنهایی مورد بررسی قرار دهیم، سازمان را نشناخته‏ایم زیرا آنچه سازمان را به‏صورت یک مجموعه واحد درمی‏آورد روابط متقابل بین اجزا و عناصر آن است.[۱۰]

تفکر سیستمی، ابزاری قدرتمند برای شناسایی پیچیدگی‏های صنعت گردشگری و تعاملات آن با اقتصاد، محیط‏زیست و ساختارهای بومی است. همچنین تفکر سیستمی به ساده‏سازی و مشخص ساختن مشکلات مرتبط با این صنعت کمک کرده و مکانیسمی را برای بررسی راه‏حل‏های بالقوه بدست می‏دهد. [۱۱]

۲-  تعریف سیستم:

به‏منظور یافتن راه‏حلی مناسب برای یک مشکل، شناسایی سیستمی که این مشکل در آن رخ داده، ضروری است. تعریف زیر را می‏توان برای سیستم ارائه کرد:[۱۲]

“سیستم، کلیتی شامل دو یا تعداد بیشتری بخش است که:

۱-    هر کدام می‏تواند بر روی عملکرد و یا قابلیت‏های کل تاثیر بگذارد.

۲-    هیچ کدام نمی‏تواند تاثیر مستقلی بر روی کل داشته باشد.

۳-    هیچ زیر گروهی نمی‏تواند اثری مستقل بر کل داشته باشد.

بنابراین سیستم، کلیتی است که نمی‏تواند به بخش‏های مستقل یا زیرگروه‏های مستقل آن‏ها تقسیم گردد.”

مشخصات کلی یک سیستم به شرح زیر است :[۱۳]

ü     متغیرهای ورودی و خروجی – یک سیستم با فعالیت‏هایی که در خارج از آن رخ می‏دهند تبادل انجام می‏دهد. این تبادل‏ها را به‏صورت متغیرهای ورودی و خروجی نشان می‏دهند. متغیرهایی که روی سیستم تاثیر می‏گذارند متغیرهای ورودی نامیده می‏شوند و متغیرهایی که از جانب سیستم بر روی محیط آن تاثیر می‏گذارند متغیرهای خروجی نام دارند.

ü     مرزهای سیستم – در تعریف یک سیستم با توجه به موضوع مورد نظر باید مشخص ساخت که چه چیزی را می‏توان تحت تاثیر قرار داد و روی چه چیزی نمی‏توان تاثیر گذاشت. به‏عنوان مثال اگر به دنبال بررسی عوامل موثر در تعداد گردشگران یک منطقه هستیم، حیات‏وحش آن منطقه را در صورتیکه در تعداد گردشگران تاثیرگذار باشد در درون مرزهای سیستم قرار می‏دهیم.

ü     زیر سیستم‏ها [۱۴]– هر سیستمی می‏تواند از ترکیب تعدادی زیر سیستم تشکیل شده باشد که با یکدیگر در تعامل هستند.

۱-۳- سیستم چند بازیگر:

در این مفهوم، بازیگر به معنای یک نهاد اجتماعی، فرد یا سازمانی است که توانایی تصمیم‏گیری یا تاثیر بر تصمیمات را دارا می‏باشد. به عبارت دیگر بازیگرها آن بخش‏هایی هستند که علاقه و هدف مشخصی را در سیستم دنبال می‏کنند و توانایی اثرگذاری مستقیم یا غیرمستقیم را بر سیستم دارند.[۱۵] درگردشگری نیز شاهد حضور بازیگران متعدد و تاثیرگذاری می‏باشیم. در واقع نباید گردشگری را به‏صورت شاخه‏ای از یک صنعت و نه حتی نقطه اتصال بخش‏های مختلف تجاری تعریف کرد. بلکه باید به گردشگری به‏صورت یک سیستم در قالب یک صنعت خدماتی نگاه کرد که بازیگران متعددی در آن نقش داشته و با آن در تعامل هستند. از جمله بازیگران موجود در سیستم گردشگری می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:[۱۶]

• بسیاری از بخش‏های اقتصادی
• اجتماع در دو سطح منطقه‏ای و ملی
• دولت از طریق قانون‏گذاری، تدوین سیاست و توسعه زیرساخت‏ها
• محیط‏زیست
• ساختارها و نواحی بین‏المللی

۲-۳- سیستم گردشگری: