توضیحات

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

در این رساله که به روش کتابخانه ای انجام گرفته است، هدف ما بررسی

و تبیین حبس بدهکار به علت عدم پرداخت بدهی از دیدگاه فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران می باشد .

مطالب ارائه شده این رساله ، در پنج فصل تدوین گردیده، که پس از

بیان مقدمات لازم در فصل اول کلیات که شامل بیان موضوع و سوالات و فرضیات

تحقیق و اهداف و روش کار تحقیق بیان شده و همچنین با توجه

به موضوع پایان نامه ابتدا  تعاریف واژگان بیان شده و پس از آن ذکر تاریخچه بحث و بیان

مختصری از مشروعیت حبس در اسلام پرداخته شده و در فصل دوم

بدهکاری و علل آن مطرح شده که شامل افلاس و اعسار می باشد و فصل سوم

مبانی مشروعیت حبس بدهکار در فقه و حقوق بیان شده که مبانی فقهی اعسار

از دیدگاه قرآن و روایات  و فقهای امامیه و عامه مطرح شده و در

قسمتى دیگر از آن احکام حبس معسر در اسلام و حقوق موضوعه

بیان شده و در پایان این فصل بررسی ادله جواز حبس بدهکار از نظر روایات و فقها

پرداختیم ، فصل چهارم تحلیل موضوع می باشد که محاسن ومعایب

و امتیازات محکومین حبس بدل از جزای نقدی و محکومیت مالی بیان گردیده و در

فصل پنجم نتیجه گیری و طرح پیشنهادات و راهکارهایی ارائه شده است.

نتیجه کلی: حبس درنظام کیفری اسلام مجوز شرعی دارد و از

نظر اسلام در صورت عدم تمکن مالی محکوم به حبس نمی گردد و تا زمان اثبات اعسار

مدیون ، دائن باید صبر کند تا مدیون تمکن مالی پیدا کند .

و از لحاظ حقوق موضوعه نیز هر کس محکوم به پرداخت مالی به دیگری شود طبق ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی عمل می شود.

۱۱۲صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ منابع و پاورقی دارد 

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل این پروژه را دانلود کنید

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات……………………………………………………………………………………………. ۱

مقدمه………………………………………………………………………………………………………….. ۲

۱-۱ بیان موضوع و انگیزه انتخاب……………………………………………………………………… ۴

۱- ۲ سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………… ۵

۱-۳ فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………………… ۶

۱-۴ اهداف تحقیق…………………….………………………………………………………………….. ۶

۱-۵ روش تحقیق…………………………………………………………………………………………. ۶

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

۱-۱ مفاهیم واژگان کلیدی………………………………………………………………………………. ۷

۱-۱-۱ تعریف و مفهوم حبس…………………………………………………………………………. ۷

۱-۱-۱-۱ مفهوم لغوی حبس………………………………………………………………………….. ۷

۱-۱-۱-۲ مفهوم اصطلاحی حبس……………………………………………………………………. ۷

۱-۱-۲ واژه های معادل حبس…………………………………………………………………………. ۹

۱-۱-۲-۱ سجن…………………………………………………………………………………………… ۹

۱-۱-۲-۲ حصر………………………………………………………………………………………….. ۱۰

۱-۱-۲-۳ امساک………………………………………………………………………………………… ۱۱

۱-۱-۲-۴ اثبات………………………………………………………………………………………….. ۱۱

۱-۱-۳ تعریف و مفهوم بدهکار………………………………………………………………………. ۱۲

۱-۱-۳-۱ مفهوم لغوی بدهکار……………………………………………………………………….. ۱۲

۱-۱-۳-۲ مفهوم اصطلاحی بدهکار…………………………………………………………………. ۱۲

۱-۱-۳-۳ مفهوم حبس مدیون (بدهکار)……………………………………………………………. ۱۳

۱-۲ اقسام زندان و اقسام بدهکار…………………………………………………………………….. ۱۳

۱-۲-۱ انواع زندان در اسلام…………………………………………………………………………… ۱۳

۱-۲-۱-۱ زندان احتیاطی………………………………………………………………………………. ۱۳

۱-۲-۱-۲ زندان اکتشافی………………………………………………………………………………. ۱۴

۱-۲-۱-۳ زندان حقوقی(مددکننده)…………………………………………………………………..

۱۴

۱-۲-۱-۴ زندان کیفری…………………………………………………………………………………

۱۵

۱-۲-۲ اقسام مدیون(بدهکار)…………………………………………………………………………. ۱۵

۱-۲-۲-۱ مدیون موسر…………………………………………………………………………………. ۱۵

۱-۲-۲-۲ معسر مطلق………………………………………………………………………………….. ۱۶

۱-۲-۲-۳ معسر نسبی………………………………………………………………………………….. ۱۶

۱-۲-۲-۳-۱ تعیین میزان قسط برای مدیون………………………………………………………. ۱۷

۱-۲-۲-۴ مجهول الحال……………………………………………………………………………….. ۱۸

۱-۲-۳ از منظر فقها اصل بر عسراست یا یسر…………………………………………………….. ۱۸

۱-۲-۴ بررسی موضوع از منظر قانون……………………………………………………………….. ۲۰

۱-۳ تاریخچه زندان در اسلام…………………………………………………………………………. ۲۱

۱-۳-۱ پیدایش زندان در اسلام……………………………………………………………………….. ۲۱

۱-۳-۲ تحولات صدر اسلام در مورد زندان……………………………………………………….. ۲۲

۱-۳-۳ مشروعیت حبس در اسلام…………………………………………………………………… ۲۵

۱-۳-۳-۱ مشروعیت حبس از دیدگاه قرآن……………………………………………………….. ۲۵

۱-۳-۳-۲ مشروعیت حبس از دیدگاه سنت……………………………………………………….. ۲۷

۱-۳-۳-۳ مشروعیت حبس از دیدگاه عقل………………………………………………………… ۲۹

۱-۳-۳-۴ مشروعیت حبس از دیدگاه اجماع……………………………………………………… ۳۰

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

فصل دوم: بدهکاری و علل آن…………………………………………………………………………. ۳۱

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. ۳۲

۲-۱ بررسی علل بدهکاری…………………………………………………………………………….. ۳۳

۲-۱-۱  افلاس…………………………………………………………………………………………… ۳۴

۲-۱-۱-۱مفهوم افلاس…………………………………………………………………………………. ۳۴

۲-۱-۱-۲ مفهوم لغوی افلاس………………………………………………………………………… ۳۴

۲-۱-۱-۳ مفهوم اصطلاحی افلاس………………………………………………………………….. ۳۴

۲-۱-۲ مفهوم مُفلِس…………………………………………………………………………………….. ۳۵

۲-۱-۲-۱ مفهوم لغوی مُفلِس…………………………………………………………………………. ۳۵

۲-۱-۲-۲ مفهوم اصطلاحی مُفلِس…………………………………………………………………… ۳۶

۲-۱-۲-۳ مفهوم مفلَّس………………………………………………………………………………… ۳۶

۲-۱-۳ شرایط تحقیق افلاس………………………………………………………………………….. ۳۷

۲-۱-۳-۱ اثبات دیون نزد حاکم……………………………………………………………………… ۳۸

۲-۱-۳-۲ حال بودن دیون…………………………………………………………………………….. ۳۸

۲-۱-۳-۳ قصور اموال از دیون……………………………………………………………………….. ۳۹

۲-۱-۳-۴ درخواست طلبکاران ……………………………………………………………………… ۴۰

اعسار………………………………………………………………………………………………………… ۴۲

۲-۲-۱ مفهوم اعسار…………………………………………………………………………………….. ۴۲

۲-۲-۱-۱ مفهوم لغوی اعسار…………………………………………………………………………. ۴۲

۲-۲-۱-۲ مفهوم اصطلاحی اعسار…………………………………………………………………… ۴۲

۲-۲-۱-۲-۱ مفهوم حقوقی…………………………………………………………………………… ۴۲

۲-۲-۱-۲-۲ مفهوم فقهی …………………………………………………………………………….. ۴۳

۲-۲-۲ شرایط تحقق اعسار …………………………………………………………………………… ۴۴

۲-۲-۳ تفاوت اعسار با افلاس……………………………………………………………………….. ۴۴

فصل سوم : مبانی مشروعیت حبس بدهکار در فقه و حقوق……………………………………. ۴۵

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………. ۴۶

۳-۱ مبانی فقهی اعسار………………………………………………………………………………….. ۴۷

۳-۱-۱ اعسار از دیدگاه قرآن و روایات……………………………………………………………. ۴۷

۳-۱-۲ اعسار از دیدگاه فقها………………………………………………………………………….. ۵۰

۳-۱-۲-۱ امامیه………………………………………………………………………………………….. ۵۰

۳-۱-۲-۲ عامه…………………………………………………………………………………………… ۵۵

۳-۲ احکام حبس معسر در اسلام و حقوق موضوعه……………………………………………… ۵۷

۳-۲-۱ مدت حبس……………………………………………………………………………………… ۵۷

۳-۲-۲ چگونگی اعمال کیفر حبس در مورد معسر……………………………………………….. ۵۹

۳-۲-۲-۱ متون اسلامی ……………………………………………………………………………….. ۵۹

۳-۲-۲-۲ حقوق موضوعه……………………………………………………………………………… ۶۱

۳-۳ بررسی مبانی فقهی حبس بدهکار………………………………………………………………. ۶۷

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

۳-۳-۱ بررسی ادله جواز حبس بدهکار…………………………………………………………….. ۶۷

۳-۳-۲ ادله جواز حبس بدهکار از نظر روایات…………………………………………………… ۶۸

۳-۳-۳ ادله جواز حبس بدهکار از نظر فقها……………………………………………………….. ۷۰

۳-۳-۳-۱ امامیه………………………………………………………………………………………….. ۷۱

۳-۳-۳-۲ عامه…………………………………………………………………………………………… ۷۶

فصل چهارم: تحلیل موضوع…………………………………………………………………………….. ۷۹

۴-۱ محاسن حبس بدهکار…………………………………………………………………………….. ۸۰

۴-۱-۱ راهی مطمئن برای وصول محکوم علیه……………………………………………………. ۸۰

۴-۱-۲ رهایی محکوم له از بلا تکلیفی……………………………………………………………… ۸۱

۴-۱-۳ تعدیل در حبس بدل از جزای نقدی……………………………………………………….. ۸۲

۴-۱-۳-۱ نقد بررسی…………………………………………………………………………………… ۸۲

۴- ۲ معایب حبس بدهکار…………………………………………………………………………….. ۸۴

۴-۲-۱ جرم زایی………………………………………………………………………………………… ۸۴

۴-۲-۲ ترفند اعسار برای محکومین حرفه ای …………………………………………………….

۸۷

۴-۲-۳ بیماری محکوم علیه……………………………………………………………………………. ۸۸

۴-۲-۴ مغایرت با اصل ۴۰ قانون اساسی………………………………………………………….. ۸۹

۴-۳ امتیازات محکومین حبس بدل از جزای نقدی و محکومیت مالی………………………… ۹۰

۴-۳-۱ استفاده از زندان باز و نیمه باز ……………………………………………………………… ۹۰

۴-۳-۲ اعطاء مرخصی………………………………………………………………………………….. ۹۲

۴-۳-۳ رسیدگی به ادعای اعسار خارج از نوبت………………………………………………….. ۹۲

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات………………………………………………………………… ۹۶

۵-۱ نتیجه گیری………………………………………………………………………………………….. ۹۷

۵-۲ پیشنهادات………………………………………………………………………………………….. ۱۰۱

منابع و مأخذ

-۲ سوالات تحقیق

آنچه در یک تحقیق مهم است اهداف و سوالاتی است

که به نظر محقق نیاز به پاسخ می باشد و محقق در پی رسیدن، به آن نیازمند تحقیق می باشد.

که عبارتند از :

• آیا در نظام کیفری اسلام حبس جایگاه و مجوز شرعی دارد؟
• منظور از محکومیت مالی چیست و چه ادله ای برای اثبات حبس در محکومیت های مالی وجود دارد؟
• نظرات علماء شیعه در این مورد چیست؟
• در صورت وجود اعسار و اثبات آن طلب طلبکار از چه طریقی باید پرداخت شود؟

۱-۳ فرضیات تحقیق

• کیفر حبس دارای مبانی شرعی می باشد و در نظام کیفری اسلام حبس جایز است.
• هر گونه محکومیت کیفری که به مال منتهی گردد محکومیت مالی است  و ادله جواز حبس آن روایات و نظرات فقها اخذ شده است.
• علماء شیعه با توجه به مبانی شرعی حبس در محکومیت های مالی را قبول دارند.
• از نظر اسلام در صورت عدم تمکن مالی محکوم به حبس نمی گردد. در زمان اثبات اعسار مدیون، دائن باید صبر کند تا مدیون تمکن مالی پیدا کند و نسبت به پرداخت دین خود اقدام نماید.

اهداف تحقیق

هدف از این پژوهش بررسى و تبیین مبانى حبس بدهکار از دیدگاه فقه اسلامى و حقوق موضوعه ایران مى باشد و همچنین ارائه راهکارههایى در جهت بهبود وضعیت محبوسین به علت عدم توانایى در پرداخت بدهى مستحق

کیفر حبس شده اند بدون آنکه جرم صریح دیگرى را مرتکب شده باشند مسلماْ بسیارى از آنها افرادى آبرومند هستند و شاید برخى از آنها به حق محبوس نارسایى هاى قوانین و جزایى و کیفرى باشد تا محبوس جرم حقوقى.

لذا هر ساله شاهد آنیم که دولت با صرفه هزینه هاى فراوان درصدد پرداخت جریمۀ مالى آنهاست تا بدین وسیله توانسته باشد مرهمى بر دردهاى اینگونه از زندانیان گذاشته باشد.

۱-۴ روش تحقیق:

در این رساله سعی شده است بیشتر از شیوه کتابخانه ای استفاده شود و ابزار تحقیق آن فیش برداری بوده است و با بهره گیری از منابع علمی و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی و امکانات رایانه ای موجود محتویات

این پایان نامه را جمع آوری نموده و با استفاده از نظرات اساتید بزرگوار و صاحبان فن نهایت سعی و کوشش شده است تا به جمع بندی مفیدی برسیم.

 تعاریف و مفاهیم واژگان کلیدی

۱-۱-۱ تعریف و مفهوم حبس

۱-۱-۱-۱ مفهوم لغوی حبس

لغت حبس درمعانی گوناگونی آمده است در فرهنگ عمید حبس به معنای بازداشتن، بازداشت، زندانی کردن و زندان آمده است(عمید، چاپ اول، ص ۷۷۲)

همچنین در فرهنگ جامع نوین، «حبس» با فتحه در لغت به معنی شجاعت در جاهای ترسناک، بند، زندان، کوه بزرگ، «حبس» با کسره به معنای سد، پشه بند ملافه، حبس با ضمه، به معنای وقف ذکر شده است.(فرهنگ بزرگ جامع نوین، ج۱، ص ۲۶۱).

فیروزآبادی در قاموس درباب حبس می نویسد:«حبس به معنای مانع شدن است و اسم مکان محبس بروزن مفعل می باشد حَبَس، یحبس از باب ضرب یضرب» (فیروزآبادی، قاموس، ج۲، ص ۲۰۵).

ابن منظور هم در لسان العرب در ماده حبس می نویسد: «حبس یحبسه حبساً و اسم مفعول آن محبوس و حبیس می آید که به معنای زندانی شده است و احتبسه و حبسه یعنی نگهداشت او را… و حبس کردن ضد آزاد گذاشتن است…» (والحبس المحبسۀ و المحبس) اسم مکان زندان است. (ابن منظور، ۱۹۹۷، ص ۱۱).

همان گونه که ملاحظه می شود به طور کلی لفظ به معنای منع و محدود ساختن شخص و جلوگیری از رفت و آمد و تصرفات آزادانه او می باشد.

۱-۱-۱-۲ مفهوم اصطلاحی حبس

با ملاحظه مفهوم لغوی حبس در قسمت قبلی، اکنون بایستی ملاحظه نمود

که حبس در اصطلاح فقها و حقوق جزا چه مفهومی دارد. در حقوق جزا حبس عبارت است از سلب آزادی و اختیار در مدت معین و یا نامعین که در آن زمان حالت انتظار و ترخیص نباشد وگرنه توقیف (= بازداشت) خوانده می شود (جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوقی، ۱۳۷۸، ج۳، ص۱۶۴۱).

از همین تعریف فرق بین بازداشت و حبس هم مشخص می شود که:

۱-      دربازداشت حالت انتظار و ترخیص وجود دارد لکن در حبس اینگونه نیست.

۲-      مدت توقیف کوتاهتر از مدت حبس است.

۳-      توقیف شامل متهم و مظنون به ارتکاب جرم است لکن حبس مختص به محکوم است.

۴-      عمل حبس محکم تر و مضبوط تر از بازداشت است ولی توقیف بیشتربه صورت دستگیر کردن و در محلی تحت مراقبت و محافظت قرار دادن است.

در خصوص مفهوم زندان از دیدگاه شرع در کتاب خطط مقریزی در مورد تعریف زندان نوشته شده است که: «زندان از دیدگاه شرع، محبوس کردن در یک مکان محدود (ضیق) نمی باشد، بلکه عبارت است از اینکه شخص بازداشت شود و از تصرفات آزادانه ممنوع گردد، حال این بازداشت ممکن است در خانه

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

ای باشد و یا در مسجدی و یا از این طریق که فرد مورد نظر را زیر سرپرستی اجباری خود در آورد و یا اینکه براو وکیل یا مأموری بگمارد که در همه جا با او باشد و از او جدا نشود. به همین سبب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) زندانی را اسیر نامیده است». (المقریزی، ۱۴۱۸ه.ق، ج ۳۵،ص۲۳۳).

ذکر این نکته در اینجا لازم بنظر می رسد که واژه ی حبس در حقوق مدنی هم بکار رفته است لکن معنای حبس در حقوق مدنی با مفهوم آن در حقوق جزا متفاوت است. در حقوق مدنی حبس یکی از عقود احسان است و جایز است که قسیم وقف، عمری، رقبی و سکنی باشد.

حبس کننده مال را حابس گویند. مال مورد حبس را محبوس نامند و کسی که حبس به نفع او شده است محبوس علیه خوانده می شود. (جعفری لنگرودی، همان منبع، ج۳، ص۱۶۱۴)

۱-۱-۲ واژه های معادل حبس

در فقه واژه هایی وجود دارد که از جهت معنا و مفهوم معادل حبس هستند نظیر سجن، حصر، امساک، اثبات، … در این جا به منظور آشنایی اجمالی با این واژه ها به بررسی مختصر تعدادی از آنها می پردازیم.

۱-۱-۲-۱ سجن

یکی از واژه های معادل حبس، سجن است که در لغت به معنای زندان، توقیف، بازداشتگاه و بازداشت آمده است. صاحب قاموس قرآن درباب سجن می نویسد:«سجن یعنی زندان، سجن (به فتح س) مصدر است به معنی منع از تصرف و زندانی کردن. گویی معنی اصلی آن منع است و زندان را هم بدان سبب سجن گفته اند» همچنین فیروزآبادی در قاموس درباب

سجن می نویسد:«سجنه و سجن با کسره سین به معنای مَحبسَ است و دارنده آن را سجان به معنی زندانبان می گویند. سجین به معنای زندانی است. (فیروزآبادی، همان، ج ۴، ص ۲۳۳).

سجن اصطلاحی است که در قرآن بارها بکار رفته است. این اصطلاح به صورت فعل در سه مورد در سوره یوسف آمده است:«الّاان یسجن» (یوسف/۲۵) ترجمه: مگر اینکه باید زندانی شود، «ولئن لم یفعل ما امره لیسجنن» (یوسف/ ۳۲) ترجمه: اگر آنچه را که به او می فرمایم نکند هر آینه البته زندانی می شود. «یسجنه حتی حین» (یوسفی/۳۵) ترجمه: هر آینه او را تا

زمانی زندانی می کنند همچنین اصطلاح سجن به معنای «اسم» که به محل حبس گفته می شود، در شش جای سوره مبارکه یوسف بکار برده شده است.

«رب السجن احب الی مما یدعوننی الیه» (یوسف/۳۳) ترجمه: خدایا زندان برمن از آنچه که مرا به سویش می خوانند محبوبتر است، «و دخل معه السجن فیتان» (یوسف/ ۳۶).

ترجمه: و به همراه او دو نفر جوان به زندان وارد شد، «فلبث فی السجن بضع سنین» (یوسف/۴۲) ترجمه: پس در زندان چندسالی ماند و…

اگر چه واژه سجن نسبت به واژه های دیگر بیشترین شباهت را با حبس داراست تا جایی که نزد عوام بعضاً این دو یکی شمرده می شود. اما عده ای از فقها و حقوقدانان معتقدند که این واژه با حبس تفاوت دارد زیرا حبس شرعی، حبس در مکان معین نیست در حالی که سجن، حبس در مکان معین است.

پس حبس شرعی، اعم از سجن است. حبس شرعی این است که شخص را از آزادی عمل در حرکات و سکنات بازدارند یا او را در این امور محصور و محدود کنند اما معنای سجن محدود به مکانی معین است که محصور باشد و از همین جهت با هم متفاوت هستند پس ملازمت مدیون که بوسیله این صورت می گیرد، یک نوع حبس شرعی است اما سجن به شمار نمی آید. (جعفری لنگرودی، دائره المعارف علوم اسلامی قضایی، ج، ۲، ص۷۵۳).

۱-۱-۲-۲ حصر

یکی دیگر از واژه های معادل حبس، حصر است که به معنای محاصره، احاطه، محدودیت، جلوگیری، تنگ گرفتن، محبس، زندان و نگاه داشتن آمده است: (گروهی از نویسندگان، فرهنگ بزرگ جامع نوین، ج۱، ص۳۰۷).

وائلی در احکام زندان در اسلام می نویسد:«لفظ حصر ثلاثی مجرد از باب ضرب به معنای احاطه کردن و ممانعت نمودن است و چنانچه مزید واقع شود عین مفهوم زندانی کردن را می رساند: (وائلی، احکام زندان در اسلام، ۱۳۶۷، ص۱۶) لفظ حصر در مواردی در قرآن در مفهوم زندانی کردن استعمال شده است به عنوان نمونه خداوند در قرآن مجید می فرماید:«و جعلنا جهنم للکافرین حصیراً» (اسراء/۸) یعنی : و جهنم را زندانی برای کافران قرار دادیم.

همچنین در آیه دیگری فرموده است:«فان احصرتم فما استیسر من الهدی» (بقره/۱۹۶) ترجمه: اگر زندانی و بازداشت شدید از حج به جهت زندان یا چیز دیگر پس همان مقدار قربانی که ممکن باشد. که مفسران به اینکه لفظ احصرتم در این آیه شریفه به معنای حبس شدن است اذعان داشته اند (طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ج۲، صص ۳۸و۳۷).

۱-۱-۲-۳ امساک

یعنی: چون کسانی که کافر بودند درباره تو نیرنگ می زدند که بازت دارند یا به قتل برسانند یا بیرونت کنند آنها نیرنگ می کردند و خدا نیرنگ ایشان را بی اثر می کرد و خدا بهتر مکر تواند کرد.

صاحب تفسیر راهنما در ذیل این آیه می نویسد: «این یکی از توطئه های کافران مکه بود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را یا محبوس کنند یا به قتل برسانند و یا تبعید کنند .(هاشمی رفسنجانی، ۱۳۷۵، ج۶، ص۴۷۱)

قرشی نیز در ذیل کلمه یثبتوک می نویسد:«اثبات دراینجا به معنی ثابت نگه داشتن و حبس است.(قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۶۶، ج۴، ص ۱۲۰). همانگونه که ملاحظه شد کلمه «یثبتوک» در اینجا به معنی حبس کردن آمده است که مفسران زیادی برهمین اساس آیه را تفسیر نموده اند.

باید گفت برخی مفسران واژه های دیگر را نیز معادل حبس لحاظ کرده اند اما بدلیل ارتباط کمی که ما بین این واژه ها با حبس دیده می شود از ذکر آنها خودداری و به همین مقدار از بحث بسنده می کنیم.

۱-۱-۳ تعریف و مفهوم بدهکار

۱-۱-۳-۱ مفهوم لغوی بدهکار

بدهکار: مقروض و وامدار، غریم.

بدهکاری : وامداری، قرض داری

امام صادق علیه السلام فرمود: خانه و کنیز بدهکار را نتوان در پرداخت بدهیش فروخت چه مسلمان به یک سرپناه و یک کنیز نیازمند است. (دایره المعارف جامع اسلامی سید مصطفی حسینی دشتی سال ۱۳۶۹ چاپ اول- چاپ سوم با تجدید نظر و اضافات کلی ۱۳۷۹ ج۳، ص ۱۰۱ و ۹۹)

۱-۱-۳-۲ مفهوم اصطلاحی بدهکار

کسی که در طرف منفی رابطه ی تعهد قرار دارد، کسی که دین برذمۀ او است و زیان تعهد برشانۀ او است در حالی که موضوع تعهد، مال است. پس بدهکار اخص از متعهد است زیرا هر متعهد، بدهکار نیست مانند

مورد تعهد زوجین در حقوق زوجیت که جنبۀ مالی ندارد و متعهد آن، مدیون نیست و بدهکار نمی باشد. در قدیم که وام گرفتن را گناه و جرم می شمردند بدهکار واقعاً بزهکار بوده و بده (=بده) بزه بود.(جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ۱۳۷۸، ج۲، ص۸۲۹).

۱-۱-۳-۳ مفهوم حبس مدیون (بدهکار)

یعنی بدهکار که از اقسام حبس مدنی است (رک. حبس مدنی). مدیون اگر قادر به دادن بدهی باشد و ندهد حبس او صد (به تشدید دال) نیست و نمی تواند تحلل به هدی کند. اما اگر قادر به اداء دین نباشد حبس او مصداق صد است و می تواند تحلل به هدی کند. (جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، سال ۱۳۷۸، ج۳، ص۱۶۲۲).

اقسام زندان و اقسام بدهکار

۱-۲-۱ انواع زندان در اسلام

برای حبس کردن اشخاص، عوامل و انگیزه های متفاوتی وجود دارد که طبق نظر و روایات در چهار قسم اصولی خلاصه می شود:

۱-      انگیزه های احتیاطی که این نوع حبس کردن را زندان احتیاطی می نامند.

۲-      انگیزه های استکشافی که این قسم حبس کردن را زندان تحقیقی می نامند.

۳-      انگیزه های حقوقی که فرق ندارد حقوق عمومی باشد یا خصوصی. این نوع را زندان مدد کننده نامیده اند.

۴-      انگیزه های جنایی که این نوع هم زندان کیفری نامیده شده است. (احمد وائلی«احکام زندان در اسلام» محمد حسن بکایی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال ۱۳۷۸، ص۲۸۲).

۱-۲-۱-۱ زندان احتیاطی

حبس احتیاطی یک نوع اقدام حفاظتی است که در مورد متهمی عملی می شود که هنوز دربارۀ او تصمیم قطعی اتخاذ نشده است. این نوع حبس یک اقدام احتیاطی است تا شخص نتواند فرار کند و یا در عمل تحقیق اثر بگذارد. (همان ، صص۲۸۳-۲۸۲).

زندان نسبت به چنین فردی جنبه کیفری ندارد، بلکه صرفاً ازباب احتیاط برای جلوگیری از گریختن احتمالی او در حین تحقیقات و یا به منظور این که نتواند بر مجاری تحقیقات قضایی تأثیر نا مطلوب بگذارد زندانی می شود. بدیهی است چون شخص متهم ممکن است واقعاً بی گناه باشد باید دوران بازداشت وی هر چه ممکن است کوتاه تر باشد.(علی شمس، همان، ص ۲۹).

۱-۲-۱-۲ زندان اکتشافی

این نوع حبس زمانی عملی می شود که شرایط متهم از نظر صلاح و فساد نامعلوم باشد. مانند بدهکاری که حال او از نظر تنگدستی و تمکن و دارایی یا نداری معلوم نباشد. چنان که در وسایل الشیعه روایت شده است که علی علیه السلام در مورد بدهکار دستور داد که او را حبس نمایند تا از لحاظ مفلس بودن و تهیدستی وضع او معلوم گردد و در صورتی که افلاس او اثبات شد راهش باید باز گردد تا بتواند مال بدست آورد و دین خود را ادا نماید.

حبس کردن کسی که به او نسبت دزدی و فساد داده شده است تحت همین عنوان قرار می گیرد. او به زندان می رود تا وضع او مورد آزمایش و بررسی قرار گیرد. (احمدوائلی، همان، صص ۲۸۵-۲۸۳).

بررسی حبس بدهکار در اثر عدم پرداخت بدهی از نظر فقهی و حقوقی

۱-۲-۱-۳ زندان حقوقی (مدد کننده)

این نوع حبس به منظور استیفای حقوق ضایع شده انجام می گیرد و فرقی ندارد که حقوق فردی، شخصی، اجتماعی و یا عمومی باشد. چنان که صاحب وسایل در جلد ۱۸، ص ۱۸۱ آن کتاب نقل کرده است که امیر المؤمنین علیه السلام سه کس را حبس می فرمودند:

۱-      کسی که مال یتیم را بخورد.

۲-      کسی که مال دیگری را غصب کند.

۳-      کسی که امانت سپرده شده را ازبین ببرد. هم چنین مسلمانی که به ضرر مسلمانان جاسوسی کند، او را تا زمانی که توبه نکرده است زندانی می کنند. (همان، صص/ ۲۸۶-۲۸۵)

۱-۲-۱-۴ زندان کیفری

این نوع زندان به خاطر ارتکاب جنایت اجرا می گردد. موارد این نوع حبس در کتاب های فقهی که روایات و گفتار فقیهان در آن گردآوری شده است بسیار است.

مثلاً مرحوم سید محسن امین عاملی در کتاب عجایب احکام امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند: در مورد چهار نفر مست که به قصد کشت با چاقو به همدیگر حمله کرده بودند، امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد تا چهار نفر را زندانی کردند. دو نفر از آنها جان خود را در زندان از دست دادند و دو نفر زنده ماندند. آن حضرت

۱-۲-۲ اقسام مدیون (بدهکار)

۱-   موسر

۲-   معسر مطلق

۳-   معسر نسبی

۴-   مجهول الحال (کسی که راهی برای اثبات وضعیت او از نظر عسر و یا یسروجود نداشته باشد).

۱-۲-۲-۱               مدیون موسر

(مماطله الدائن مع القدره معصیه بل یحب علیه نیه القضاء مع عدم القدره بان یکون من نیه الاداء عندها) (تحریرالوسیله امام خمینی (ره) کتاب الدین ج۱، مسئله ۱۷).

معطل نگاه داشتن طلبکار در پرداخت دین در صورتیکه بدهکار قدرت برپرداخت دین دارد گناه است بلکه واجب است برکسی که فعلاً قدرت بر پرداخت ندارد قصد داشته باشد در صورتیکه قدرت پیدا کند بدهی خود را اداء کند.

۱-۲-۲-۲ معسر مطلق

یعنی کسی که به طور کلی قادر به پرداخت دین خود نبوده اگر چه اموالی

در حد اداره کردن زندگی و مستثنیات دین داشته باشد چنین شخصی در این حالت هیچ تکلیفی براداء دین خود ندارد بلکه دائن حق ندارد از مدیونی که می داند معسر است مطالبه دین کند و او را در فشار قرار دهد که در این صورت مرتکب عمل حرام و گناه شده است و واجب است بردائن که

مدیون را در اداء دینش مهلت دهد تا زمانی که قادر بر پرداخت گردد.

در این رابطه قرآن می فرماید: وان کان ذوعسر فنظره الی میسره (سوره بقره/ آیه ۲۸۰) ترجمه : اگر (بدهکار) تنگ دست است مهلت داده می شود تا زمان گشایش. استاد بزرگوار مرحوم امام خمینی در تحریرالوسیله در کتاب دین می فرماید: کما لایجب علی المعسر الاداء یحرم علی الدائن اعساره بالمطالبه و الاقتضاء

بل یجب ان ینظره الی الیسار(تحریر الوسیله امام خمینی (ره) کتاب الدین مسئله ۱۶) یعنی همانگونه که واجب نیست برانسان معسر اداء دین، حرام است برطلبکار در مشقت و فشار گذاردن شخص معسر به اینکه از او مطالبه و درخواست اداء دین کند بلکه واجب است بردائن که مدیون را مهلت دهد تا زمان قدرت و توانایی برپرداخت .

۱-۲-۲-۳ معسر نسبی

یعنی بدهکاری که قادر به پرداخت بدهی خود به صورت یک جا نبوده ولی قادر است به صورت اقساط بدهی خود را بپردازد در این …………………………….

احکام حبس معسر در اسلام و حقوق موضوعه ‏

۳-۲-۱ مدت حبس

علامه حلّی: بیّنه اعسار در همان وقت مسموع است و شافعی و احمد به همین رأی گفته‏اند زیرا هزینه‏ای که شنیدنش بعد از مدتی، جایز است شنیدنش در همان زمان مانند دیگر بیّنات جایز می‏باشد.

ابوحنیفه گفت: در آن زمان شنیده نمی‏شود مفلس حبس می‏گردد و اصحاب در ضابطه مدت حبس اختلاف کرده‏اند پس بعضی از آنها گفتند: مفلس به مدّت دو ماه حبس سپس بیّنه‏اش شنیده می‏شود. طحاوی گفت: یک ماه حبس