توضیحات

آب انبار

آب انبار، یا انبار، حوض انبار، حوض، سردابه، برکه، مَصْنَع، مَصْنَعه، منبع و گاه آبدان، آبگیر، تالاب و بَرخ، نوعی مخزن آب سرپوشیده و آب‌بندی شده و غالباً ساخته شده در پایین‌تر از سطح زمین که به منظور ذخیره آب آشامیدنی برای ایام کم‌آبی یا پایداری در برابر دشمن در هنگام محاصره شدن و گاه استفاده از آب خنک در تابستان، در شهرها، روستاها، دژها، مسیر راههای کاروان‌رو (در رباطها و کاروانسراها) و در دل کوهها ساخته شده است.

این نوع مخازن آب در بیشتر نقاط سرزمین ایران «آب انبار» (دانشنامه ایران و اسلام؛ گلزاری، ۵۳؛ افسر، ۲۱۹؛ افشار، ۱/۷۴، ۱۰۰، ۲/۸۶، ۶۶۵ ـ۶۶۹؛ مخلصی، ۲۱۵، ۲۱۷، ۲۱۸؛ آیت الله زاده شیرازی، ۳۰ـ۳۶) و در برخی نقاط چون بیرجند «انبار» (ستوده، مقاله منتشر نشده)، حوض (ابن بلخی، ۱۵۶؛ شکورزاده، ۶۴۳؛ افشار، ۱/۷۴؛ مخلصی، ۲۱۳،‌قس: ناصرخسرو، ۶۵، ۱۲۲)، برکه (ستوده همان؛ نراقی، ۱۵۸، ۳۰۳، ۳۰۴؛ افشار، ۱/۱۰۴، ۲۲۲، ۲/۶۵۲، ۶۵۵)، منبع (نراقی، ۳۰۷) و در دیگر شهرهای ایران با نامهایی چون مُرغِیْ و مُرغِک (در ساوه) وهَوْد، احتمالاً صورتی دیگر از حوض (در خندق و بیابانک) خوانده می‌شود. هلد با استناد به لسترنج نوشته است: «در منابع قدیم اسلامی به زبان عربی ظاهراً واژه‌های اصطخر یا برکه برای منبع یا مخزن سرپوشیده آب به کار رفته است» (ایرانیکا). چنین سخنی نه در کتاب لسترنج دیده شد و نه در ارجاعات او، و مأخذی دیگر نیز که واژه اصطخر را برای مخزن سرپوشیده آب (آب انبار) به کار برده باشد به دست نیامد. اما واژه برکه، چنانکه دیده شد، در منابع فارسی متأخرتر اسلامی دقیقاً به این معنی (آب انبار) بسیار به کار برده شده است. در دیگر سرزمینهای اسلامی نیز به وجود این نوع مخازن با نامهای مَصْنَع (در مصر)، سردابه (در ترکمنستان)، خَزّان (در فلسطین)، حوض (در هرات) اشاره شده است (ناصرخسرو، ۵۰، ایرانیکا؛ الموسوعه الفلسطینیه، ۲/۳۴۱؛ مایل هروی، ۳۷).
تاریخچه: انبارهای ذخیره آب در آغاز گودالهایی بود که خودبه خود از آب باران و سیلابها پر می‌شد. به تدریج بشر خود به انبار کردن آب در این گودالها پرداخت و سرانجام به ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش دست یازید. با پیشرفت تمدن روشهای ذخیره آب نیز تکامل یافت. در تمدنهای ایران، مصر و بین‌النهرین آب را در آب‌انبارهای سرپوشیده غیرقابل نفوذی که از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری می‌کرد ذخیره می‌کردند. در کشورهای یونان و روم نیز از این شیوه برای ذخیره آب استفاده می‌شد (فرشاد، ۲۱۷ـ ۲۱۸) و تاریخ ایجاد برخی آب‌انبارها در فلسطین به دوران نَبَطیان باز می‌گردد (الموسوعه الفلسطینیه، ۲/۳۴۱).

در ایران از روزگاران کهن به علت کمبود آب در بخش عمده‌ای از این سرزمین، ارزش و اعتباری بسیار برای اب قائل بودند و ستایشگاههای بزرگی برای نیایش ایزد نگهبان آب، اَناهیتا (ناهید)، برپا داشته بودند (ورجاوند، ۳) و آب انبار یکی از ساختمانهایی بود که از زمانهای بسیار دور برای تأمین و نگهداری آب به ویژه در مناطقی که به آب دائمی (چشمه و قنات) یا فصلی (باران) متکی بود ابداع شد و توسعه یافت.

یکی از کهن‌ترین نمونه‌های آب انبار در ایران در کنار محوطه چُغازَنبیل، مربوط به هزاره ۲ق‌م و دوران شکوفایی تمدن ایلام، به دست آمده است (همو، ۲)، ولی این اندازه اطلاعات و مدارک برای بررسی دقیق مصالح، ابزارها، سبک و روشهای معماری آب‌انبارها در این روزگاران کافی نیست؛ با این حال با اتکاء بر این آثار و رواج احداث قنوات، سدها و بندها در دوره اشکانیان و ساسانیان که می‌تواند بیانگر پیشرفت عمده‌ای در تکنیکهای ساختمانی باشد (ایرانیکا) و با عنایت به این نکته که معماری این نوع ساختمان جدا از اصول و روشهای ساختمانی دیگر بناها نبوده است، همچنین با توجه به این نکته مهم که عناصر و اصول به کار گرفته شده در معماری روزگاران نزدیک به عصر ما، حتی در عصر ما، میراثی از سنتهای کهن معماری این سرزمین است (ویلبر، ص «ژ») می‌توان با احتیاط حدسهایی زد: مثلاً در این دوران ایجاد گنبد بر روی مقاطع مربع در اندازه‌های نسبتاً کوچک مقدور بوده است…………………………..