توضیحات

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

دانلود پایان نامه و پروژه پایانی با موضوع بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ
پس دیدن متن و فهرست پایان نامه بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ میتوانید نسبت به

خرید آنلاین و دانلود فایل مورد نظر اقدام فرمایید میتوانید تغییراتی در متن پایان نامه ایجاد نمایید و یا از بعضی از فصل های پایان نامه مثل روش تحقیق پیشینه تحقیق بیان مسئله و یا منابع پایان نامه ادبیات فارسی استفاده فرمایید با آرزوی موفیقت برای دانشجویان عزیز

صناعات بلاغی، از مهمترین عوامل سازنده ی سبک یک اثر ادبی اند؛ در واقع شیوه ی به کارگیری یا فراوانی نوع یا انواعی از آنها در تکوین یا تبدیل سبک آثار ادبی بسیار مؤثر است.

«ایهام و انواع آن» از جمله ی این صناعاتِ سبک سازند که به کارگیری آن در شعر به حافظ اختصاص ندارد جز این که ایهام در شعر دیگر شاعران با ایهام در شعر حافظ همان قدر فرق و فاصله دارد که شعر او با شعر دیگران. ایهام در شعر دیگران صنعتی از صنایع شعری و

حُسنی از محاسن کلامی و حالت و کیفیتی عارض بر شعر محسوب می شود؛ در حالی که در شعر حافظ، روح شعر و کیفیتی جوهری به شمار می رود. در این جستار «ایهام و انواع آن

»در غزلهای حافظ مورد بررسی قرارگرفته است. اگرچه این صنعت در سبک خراسانی نمونه هایی دارد فراوانی آن در سبک عراقی تا جایی است که به کار بردن ایهام و اجتناب از

صراحت بیان یکی از ویژگی های مهم ادبی سبک عراقی به شمار می رود. خواجه ی شیراز با آوردن کلمات و عباراتی گوناگون که محتمل معانی و مفاهیم گوناگونی هستند، ذهن

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

خواننده را به معنی و مضمونی بدیع رهنمون می شودو این تنیدگی و مناسبات واژگان دراشعارش تا جایی پیش می رود که گاهی از درون یک ایهام ، ایهامی دیگر می زاید و چه

بسا یک ایهام، ذهن خواننده را به ایهام دیگری سوق می دهد که در پی آن به معنی و مفهوم تازه ای دست می یابد بدون آن که به این معنای دوم در مفهوم کلی بیت اشاره ای شده باشد و این اعجاز تا جایی پیش می رودکه گاهی معانی و تفاسیر بسیاری از یک بیت

به دست می دهد و ممکن است شما، بارها و بارها بیتی را خوانده باشید تا بتوانید به ایهام آن پی ببرید. فراوانی ایهام و انواع آن دربرخی از غزلیّات حافظ گاهی زیاد و بسیار پیچیده و

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

رسیدن به آن دشوار است و این شگرد وخیال پردازی گاه، مرزهای افراط را درمی نوردد و

به‌حدّی می رسد که گاه در یک بیت از غزلی بیش از چند ایهام را می توان مشاهده کرد.

واژگان کلیدی: ایهام، انواع ایهام، غزل، حافظ بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱۱۵صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ منابع  دارد 

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ را دانلود کنید

فهرست مطالب

عنوان صفحه
چکیده ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. ه
فصل اول :کلیّات ……………………………………………………………………………………………۱
۱-۱-بیان مسأله …………………………………………………………………………………………………………………………………………۲
۱-۲- سؤال‏های

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

پژوهش‏……………………………………………………………………………………………………………………………..۲
۱-۳-پیشینه‌ی پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………..۲
۱-۴- فرضیه‌های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………۴

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱- ۵ – حدود پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………………………۴
۱-۶- اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………………….. ۴
۱-۷- چارچوب مفهومی پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………۴
۱-۷-۱- بدیع لفظی……………………………………………………………………………………………………………………………………۵
۱-۷-۲- بدیع معنوی………………………………………………………………………………………………………………………………….۵
۱-۷-۲-۱- ایهام ………………………………………………………………………………………………………………………………………..۵
۱-۷-۲-۲- ایهام آمیغی………………………………………………………………………………………………………………………………۸
۱-۷-۲-۳- ایهام تام ………………………………………………………………………………………………………………………………… ۸

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۲-۴- ایهام تبادر………………………………………………………………………………………………………………………………. ۹
۱-۷-۲- ۵ – ایهام ترجمه…………………………………………………………………………………………………………………………. ۹
۱-۷-۲-۶- ایهام تضاد…………………………………………………………………………………………………………………………………۹
۱-۷-۲-۷- ایهام تناسب……………………………………………………………………………………………………………………………..۹
۱-۷-۲-۸-ایهام تناسب تلمیحی………………………………………………………………………………………………………………..۹
۱-۷-۲-۹- ایهام در ایهام ترجمه……………………………………………………………………………………………………………….۹

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۲-۱۰- ایهام در ایهام تضاد…………………………………………………………………………………………………………… ۱۰
۱-۷-۲-۱۱- ایهام در ایهام تناسب…………………………………………………………………………………………………………..۱۰
۱-۷-۲-۱۲- ایهام سمعی ………………………………………………………………………………………………………………………..۱۰
۱-۷-۲-۱۳- ایهام مجرّد ………………………………………………………………………………………………………………………….۱۰
۱-۷-۲-۱۴- ایهام مرشّحه………………………………………………………………………………………………………………………..۱۰
۱-۷-۲-۱۵- ایهام موشّح…………………………………………………………………………………………………………………………..۱۱
۱-۸- روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۱

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

فصل دوم : چهارچوب مفهومی پژوهش …………………………………………………………۱۳
۲-۱- مقدّمه …………………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۴
۲-۲-۱-تعریف سبک……………………………………………………………………………………………………………………………….۱۴
۲-۲-۲-انواع سبک………………………………………………………………………………………………………………………………….۱۶
۲-۲-۳- عوامل سازنده‌ی یک سبک………………………………………………………………………………………………………۱۷
۲-۲-۴- تأثیر صناعات بلاغی بر پدیدار شدن سبک……………………………………………………………………………..۱۸
۲-۲-۴-۱- صناعات بلاغی……………………………………………………………………………………………………………………..۱۹
۲-۲-۴-۲- بلاغت…………………………………………………………………………………………………………………………………. ۱۹
۲-۲-۴-۳- بیان…………………………………………………………………………………………………………………………………….. ۲۰
۲-۲-۴-۴- بدیع…………………………………………………………………………………………………………………………………… ۲۰
۲-۲-۴- ۵- ایهام…………………………………………………………………………………………………………………………………. ۲۱
۲-۲-۴-۶- مراعات نظیر (تناسب)……………………………………………………………………………………………………….۲۲
۲-۲-۴-۷-

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

تلمیح………………………………………………………………………………………………………………………………….۲۲
۲-۲-۴-۸- تضاد………………………………………………………………………………………………………………………………….. ۲۲
۲-۲-۳- سبک عراقی………………………………………………………………………………………………………………………….. ۲۳
۲-۲-۳-۱- ویژگی‌های سبک عراقی…………………………………………………………………………………………………… ۲۳
فصل سوم : زندگی نامه وآثار حافظ ……………………………………………………………۲۵
۳-۱- زندگی نامه حافظ………………………………………………………………………………………………………………………. ۲۶
۳-۱-۱- نسب، تولّد و کودکی……………………………………………………………………………………………………………. ۲۶
۳-۱-۲- جوانی………………………………………………………………………………………………………………………………………۲۶
۳-۱-۴-تأهّل، خانواده و معیشت ………………………………………………………………………………………………………..۲۷
۳-۱- ۵- درگذشت و محل آرامگاه………………………………………………………………………………………………………۲۷
۳-۱-۶- عنوان و تخلّص…………………………………………………………………………………………………………………….. ۲۸
۳-۱- ۷- آثارحافظ……………………………………………………………………………………………………………………………… ۲۸
۳-۲-۱- ویژگی‌های عصرحافظ………………………………………………………………………………………………………….. ۲۸
۳-۲-۲- ویژگی‌های شعر حافظ…………………………………………………………………………………………………………. ۲۹
۳-۲-۲-۱- سبک حافظ……………………………………………………………………………………………………………………….۲۹

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۳-۲-۳- عرفان حافظ……………………………………………………………………………………………………………………………۳۰
۳-۲-۴- هنر شاعری حافظ…………………………………………………………………………………………………………………..۳۱
۳-۲- ۵- پستی و بلندی شعر حافظ…………………………………………………………………………………………………..۳۲
۳-۲-۶- تأثیر پیشینیان بر حافظ ……………………………………………………………………………………………………….۳۲
۳-۲-۷- حافظ در نظر دیگران……………………………………………………………………………………………………………..۳۳
فصل چهارم : ایهام و انواع آن در شعر حافظ…………………………………………………۳۶
۴- ایهام و انواع آن………………………………………………………………………………………………………………………………… ۳۷
۴-۱-دسته بندی انواع ایهام ……………………………………………………………………………………………………………….. ۳۷

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۴-۱-۱- ایهام های پرکاربرد و معروف………………………………………………………………………………………………….۳۷
۴-۱- ۱- ایهام ……………………………………………………………………………………………………………………………………..۳۷
۴-۱- ۲- ایهام تناسب…………………………………………………………………………………………………………………………. ۳۸
۴-۱- ۳- ایهام تضاد ……………………………………………………………………………………………………………………………. ۴۸
۴-۱-۴- ایهام تَبادر……………………………………………………………………………………………………………………………… ۵۳
۴-۲-ایهام های مطرح شده درکتب بدیعی …………………………………………………………………………………………۵۶
۴-۲-۱- ایهام مُجرّده……………………………………………………………………………………………………………………………..۵۶
۴-۲-۲- ایهام مُبیّنه ……………………………………………………………………………………………………………………………..۵۸
۴-۲-۳- ایهام موشّح …………………………………………………………………………………………………………………………….۶۱

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۴-۲-۴- ایهام مُرشّحه……………………………………………………………………………………………………………………………۶۳
۴-۲-۵- ایهام تام ………………………………………………………………………………………………………………………………….۶۶
۴-۲-۶- ایهام ترجمه…………………………………………………………………………………………………………………………… ۷۳
۴-۲-۷- ایهام توکید………………………………………………………………………………………………………………………………۷۹
۴-۲-۸- ایهام مهیّا ……………………………………………………………………………………………………………………………….۸۰

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۴-۲-۹- شبه ایهام یاایهام گونه ………………………………………………………………………………………………………….۸۰
۴-۲-۱۰- ایهام تناسب تلمیحی ……………………………………………………………………………………………………….. ۸۴
۴-۳- ایهام های تازه و نو……………………………………………………………………………………………………………………. ۸۸
۴- ۳- ۱- ایهام در ایهام تناسب ………………………………………………………………………………………………………….۸۸
۴- ۳- ۲- ایهام درایهام تضاد……………………………………………………………………………………………………………….۹۳
۴-۳-۳ – ایهام در ایهام ترجمه…………………………………………………………………………………………………………….۹۵
۴-۳-۴- ایهام پارادوکس ……………………………………………………………………………………………………………………..۹۶
۴-۳- ۵- ایهام جناس تام ……………………………………………………………………………………………………………………۹۸

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

فصل پنجم: نتیجه گیری ومنابع ……………………………………………………………….۱۰۲
۵-۱- نتیجه‌گیری ……………………………………………………………………………………………………………………………..۱۰۳
۵-۲- نمودار فراوانی انواع ایهام……………………………………………………………………………………………………….. ۱۰۴
۵-۳- منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………………………………………………….۱۰۵
۵-۴- چکیده ی انکلیسی …………………………………………………………………………………………………………………۱۰۹

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

-بیان مسأله

یکی از موضوعات اساسی ادب فارسی، ویژگی زیباشناسی آن است که توجّه به آن راز هنرمندی و تصویر آفرینی‌های یک شاعر و یا نویسنده را در یک اثر ادبی بهتر به دیگران می‌شناساند و التذاذ ادبی را در خواننده یا شنونده بر می‌انگیزد و با توجّه به همین

زیباآفرینی‌های شاعرانه است که شاعری در بین دیگران شاخص و ممتاز می‌گردد. با توجّه

به اهمّیّت این مسأله، نگاه دقیق و موشکافانه به آرایش‌ها و صور خیال می‌تواند لایه‌های درونی یک اثر را آن چنان که شایسته و بایسته است، به مخاطبان بنمایاند. لایه‌هایی که

کشف و شناسایی آن از نگاه خواننده‌ی سطحی‌نگر دور می‌ماند. اگرچه سخن‌سنجان در طی سال‌ها متمادی کوشش‌هایی عمیقی در زمینه علوم بلاغی صورت داده‌اند دریای

بیکران ادب فارسی هم چنان جای تأمّل و ژرف نگری بسیار دارد. بی گمان ارزنده ترین ویژگی یک اثر که آن را وارد حوزه ی ادبیّات می کند ، ادبیت آن است که به باور بسیاری از ادب

شناسان،کارکرداصلی ادبیّات است. همان که در خواننده لذّتی روحانی و معنوی ایجاد می کند و بی تردیدیکی از برجسته ترین ابزارهای ادبیت بخشیدن به کلام ، علوم بلاغی

اندکه به سه علم بدیع،معانی و بیان تقسیم می شوند. ایهام وانواع آن که موضوع محوری این پژوهش است، از موضوعات محوری بدیع است و توجّه نگارنده در این پژوهش به ایهام و

انواع آن به دلیل اهمّیّتی است که این آرایه ادبی در درک و فهم بخش وسیعی از معانی و مفاهیم اشعار حافظ داردکه از دید خواننده عادی دور می ماند.

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۲- سؤال‏های پژوهش‏:
۱ـ گونه‌های ایهام در غزلیّات حافظ کدام است؟
۲ـ کدام قسم ایهام در شعر حافظ کاربرد بیشتری دارد؟
۳ـ آیا ایهام تازه‌ای در غزل حافظ به چشم می‌خورد؟

۱-۳- پیشینه‌ی پژوهش

یکی از ویژگی‌های مهم و برجسته ادبی در شعر هر شاعر جدا از مسأله مضامین شعری، صور خیال آن است؛ زیرا چنان که می‌دانیم تقریباً همه صاحب نظران متّفق القول هستند که آن چه شعر را از هر کلامی متمایز می‌کند، صور خیال است. نظر به اهمّیّت این موضوع،

نویسندگان و اهل فن در دوره‌های مختلف و به خصوص در دوره معاصر کتاب‌ها و مقالاتی

ارجمند در این زمینه نوشتندکه بعضاً در نوع خود کم نظیر هستند. در این میان گروهی از پ‍ژوهشگران به بررسی جنبه‌ها و عناصر مادّی و معنوی غزلیّات این شاعر فرزانه پرداخته‌اند و

هریک پرده از رازی گشوده‌اند که برای بسیاری از دوستداران این شاعر سترگ تازگی داشته است؛ امّا در این زمینه تحقیقی کارهایی صورت گرفته که درخور توجه است؛ امّا به نظر

می‌رسد آن چنان که بایسته و شایسته بوده به انواع آن توجّه نشده و حق مطلب به خوبی ادا نگردیده است. همین موضوع نگارنده این سطور را بر آن داشته تا با تلاشی مضاعف به

بررسی انواع ایهام در غزل حافظ بپردازد. ازمیان کارهایی که در این زمینه خاص نگاشته شده است، پنج اثر بیشتر درخور توجّه است که عبارتند از:

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱) ایهامات دیوان حافظ، اثر طاهره فرید
۲) ایهام در شعر فارسی، محمّد راستگو

۳) مقاله «ایهام و تناسب در شعر خاقانی و حافظ»، اثر دکتر سیّد ضیاء الدین سجّادی.
۴) مقاله «سایه روشن ایهام در شعر خاقانی و حافظ»، اثر آقای علی اصغرفیروزنیا.
۵) مقاله «ایهام و گونه‌های آن در قصاید خاقانی»، اثر احمد غنی‌پور ملکشاه.

لازم به یادآوری است که در کتاب هایی که درباره ی ایهام در شعر حافظ کار شده بیشتر به واژه های ایهامی توجّه شده است نه به انواع ایهام ،یعنی؛ نویسندگان، واژه هایی را که در شعر حافظ، دارای دو یا چند معنی هستند ایهام در نظر گرفته اند. برای نمونه طاهره فرید

درکتاب « ایهامات دیوان حافظ » ایهام را درشعر حافظ به سه دسته تقسیم می کند که عبارتند از : « دسته اوّل : ایهام لفظی ، دسته دوّم : ایهام معنوی، دسته سوّم: ایهام

لفظی و معنوی . در ایهام لفظی ممکن است لفظ دارای دو معنی باشد و یا ممکن است لفظ دارای معنی لغوی و مجازی باشد و یا دربیتی، دولفظ به کار رفته که با هم تجنیس

ناقص اند و… و هم چنین انواع ایهام معنوی عبارتنداز : الف) ایهامی که مربوط به نکات دستوری است . ب) ایهامی که به معنی لغوی استعمال شده ولی قراین طوری است که

استعاری بودن آن را از چیزی ممکن می سازد و برعکس . ج) گاهی مناسبات طوری است که استعاره بودن یک کلمه از دو چیز محتمل است و . . . » (فرید،۱۳۷۶ :۲۲ – ۱۷) .

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

راستگو در کتاب «ایهام در شعر فارسی» نیز بعد از تعریف ایهام، گونه های ایهام را چنین برمی شمارد : ایهام چندمعنایی(=توازی) ، ایهام و مجاز ، ایهام و جناس ، ایهام و ابهام ،

ایهام و کژتابی، ایهام و نماد و … و بعد به بررسی انواع این ایهام ها می پردازد و در معرفی گونه های ایهام توازی می نویسد : «ایهام توازی برپایه خاستگاه ها و زمینه سازهای

گوناگونی که می تواند داشته باشد به این گونه ها بخش پذیر است: ایهام توازی واژگانی(= سازه ای) ، ایهام توازی ساختاری ، ایهام توازی سازه ای – ساختاری و . . . »(راستگو ،

۱۳۷۹: ۲۸) . اگر چه راستگو به پاره ای ازاقسام ایهام اشاره نموده است و نگاه او به این زیور بدیعی نسبت به نگاه دیگران جامعیّت دارد کامل نیست او نیز به ایهام هایی چون ایهام

ترجمه، ایهام تبادر، ایهام تام، ایهام توکید، ایهام عکس، ایهام مبیّنه(آشکار)، ایهام مجرّده(پیراسته)، ایهام مرشّحه(پرورده)، ایهام موشح، ایهام مهیّا ، ایهام در ایهام

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

تناسب،ایهام درایهام تضاد، ایهام در ایهام ترجمه، شبه ایهام یا ایهام گونه، ایهام آمیغی ، ایهام تناسب تلمیحی و ایهام سمعی و… اشاره ای نکرده است . به همین دلیل تمام

سعی نگارنده ی این پایان نامه براین است که به بررسی انواع ایهام درشعر حافظ بپردازد که جامع ترین و کامل ترین نگاه به اقسام ایهام (به خصوص ایهام های نویافته ) تا به امروز در شعر حافظ باشد .

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۴- فرضیه‌های پژوهش:

سعی نویسنده در این نوشته بر این بوده است که اقسام شناخته شده و ناشناخته ی ایهام در شعر حافظ را بهتر به مخاطبان بشناسد.

۱-۵- حدود پژوهش:
با توجّه به نام پایان نامه غزل‌های حافظ مورد بررسی قرار گرفته است.

۱-۶- اهداف پژوهش:
دراین پایان نامه تلاش می‌شود تاایهام و اقسام آن در شعر حافظ بهتر به مخاطبان شناسانده شود به خصوص ایهام‌های جدیدی که کمتر به آن‌ها توجّه شده است.

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷- چارچوب مفهومی پژوهش: (در صورت لزوم)
«ادبیّات درهرشکل وقالبی که باشد، نمایشگر زندگی و بیان کننده ارزش‌ها ومعیارها و ویژگی‌هایی است که زندگی فردی و جمعی بر محور آن‌ها می‌چرخد، نقد و بررسی و

ارزیابی آثار نیز چنین است و نمی توان به دور از آن ارزش‌ها و معیار‌ها باشد و بی توجّه از کنار آن‌ها بگذرد، به عبارت دیگر نقد و بررسیِ آثارِ ادبی را از دیدگاهی می‌توان درس زندگی

نامید با همه گستردگی و تنوّع و خصوصیّات و مظاهر آن.» (ماهیار، ۱۳۷۳ :۱) «تأثیر در نفوس که هدف نهایی شعر و هر کلام غیر عادّی است گاه از طریق خیال انگیزی حاصل می‌شود و

گاه از تحریک عواطف. بعضی اوقات – البته به ندرت – شعر ممکن است از طریق تعلیم و ارشاد نفوس را منقلب کند. در ایران نیز خیلی پیش از عهد سکّاکی به صنعت و بدیع

اهتمام شد. درست است که تعدادی از کتب قدیم فارسی که راجع بوده است به عروض و قافیه و بدیع از بین رفته است امّا ازآن چه باقی مانده است می توان به رواج بدیع در بین

قدما به خوبی پی برد.» (زرّین‌کوب، ۱۳۷۲: ۸۵). «در عهد سامانیان شعر فارسی، سادگی

طبیعی داشت و احیاناً صنایع بدیعی به ذوق و طبع در سخن می‌آمد نه به تکلّف و تصنّع. چنان که قرآن مجید، تقیّد به صفت بدیعی نداشت وخود به خودصنعت آفرین بود.به عقیده ی نگارنده، اوّلین شاعر استاد که در آوردن صنایع بدیعی تعمّد داشت «عنصری» است. در کتب

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

بدیع فارسی که اقدم آن‌ها «ترجمان البلاغه» است اگر چه از شعرای قبل ازعنصری هم

شواهدی برای صنایع بدیعی آورده‌اند امّا اکثرش از عنصری است.» (هُمایی،۱۳۹۹ :۲۲) «بدیع چنان که قدما گفته اند: علمی است که از وجوه تحسین کلام بحث می‌کند و از نظر ما بدیع مجموعه شگردهایی (یا بحث از فنونی) است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می‌کند و یا کلام ادبی را به سطح بالاتری (از ادبی بودن یا سبک ادبی داشتن)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

تعالی می‌بخشد.» (شمیسا، ۱۳۹۶: ۲۰)

صنایع بدیعی به دو دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از: بدیع لفظی و بدیع معنوی.

۱-۷-۱- بدیع لفظی:
«به ابزاری که جنبه لفظی دارند وموسیقی کلام را ازنظر روابط آوایی به وجود می‌آورند و یا

افزون می‌کنند .» (شمیسا، ۱۳۹۶: ۲۳) بدیع لفظی بحثی موسیقایی است وربطی به معنا

ندارد، یعنی«زینت و زیبایی کلام وابسته به الفاظ است. چنان که اگر الفاظ را باحفظ معنی تغییربدهیم آن حسن زایل می‌شود. مانند جناس تام در شعر سعدی:
ندانم از سر و پایت کدام خوبتر است چه جای فرق که زیبا زفرق تا قدمی
(هُمایی، ۱۳۹۸ :۳۸)

۱-۷-۲- بدیع معنوی:
بدیع معنوی بحث درباره ترفندها و شگردهایی است که موسیقی معنوی کلام را افزایش می‌دهدو بر اثر ایجاد تناسبات و روابط معنایی خاصّی بین کلمات برجسته می‌شود. به عبارت

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

دیگر رشته یی که کلمات را به طرزی هنری به هم پیوند می‌دهد، تناسبات معنایی است. برخی از این شگردها جزوذاتیات سبک ادبی است مانند تشبیه، مجاز، استعاره،

کنایه، مبالغه، ایهام و… یعنی هیچ اثر ادبی نیست که کاملاً از آن‌ها عاری باشد. (شمیسا، ۱۳۸۶: ۲۵) و ایهام یکی از آرایه‌ها و صنایع ادبی مورد توجّه بسیاری از شاعران و نویسندگان توانای زبان فارسی است که گاهی بسامد بالای آن درشعرشاعری سبب اشتهار آن شاعربه این آرایه شده است.

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۳- ایهام:
ایهام در لغت، مصدر باب «افعال» از اصل ثلاثی «وهم» است به معنای به گمان افکندن و رفتن دل به سوی چیزی بدون قصد. این هنر ادبی یکی از جلوه‌های مهم و پرکاربرد صُور خیال

در ادب پارسی است و در ادب فارسی اکثر بدیع نویسان، تعریفی را که برای ایهام آورده اند، کمابیش مربوط به ایهام تناسب است؛ زیرا معتقدند ایهام کلمه‌ای است که دو

معنای دور و نزدیک دارد و مراد گوینده، معنی دور است. برای روشن شدن موضوع به بعضی از این تعاریف اشاره می‌کنیم. صاحب المطوّل می‌نویسد: «التوریه ویسمی الایهام ایضاً و هی أن یطلق لفظ له معنیان قریب و بعید و یراد به البعیداعتماداً علی قرینه

خفیه.»(التفتازانی، ۱۴۲۶: ۴۲۵) آن گونه که از عبارت تفتازانی بر می‌آید، مراد از ایهام آن

است که لفظی دو معنی قریب و بعید داشته باشد و مراد گوینده با توجّه به قراین خفی، آگاهانه و عمداً، معنی بعید باشد. سکّاکی نیز همین عقیده را دارد: «هو أن یکون للفظ

استعمالان؛ قریب و بعید فیذکر لایهام القریب فی الحال الی آن یظهر انَّ المراد به البعید.» (سکّاکی، ۱۹۳۷: ۲۰۱) به پیروی از کتب بدیعی ادبیّات عرب، بدیع نویسان فارسی زبان نیز

همان معنی را در تعریف ایهام در کتب خود نقل کرده‌اند (آزاد بلگرامی، ۱۳۹۹: ۳۰). در حدائق السّحر آمده است: «دبیر یا شاعر… الفاظی به کار برد که آن لفظ را دو معنی باشد: یکی

قریب و دیگر غریب و چون سامع، آن الفاظ را بشنود حالی خاطرش به معنی قریب رود و مراد از آن لفظ خود معنی غریب بود.» (وطواط، ۱۳۶۲: ۳۹) در المُعجم چنین آمده است:« لفظی

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

ذو معنین را به کار دارد، یکی قریب و یکی بعید، خاطر سامع نخست به معنی قریب رود و

مراد قایل، معنی قریب غریب باشد.» (قیس رازی، ۱۳۷۳ :۳۱۱) در بدایع افکار در تعریف ایهام چنین آمده است: «شاعر لفظی به دو معنی یا زیادت استعمال کند که یکی از آن معنی،

ظاهر باشد و دیگر خفی و ذهن مستمع بعد از اصغای کلام به معنی ظاهر و قریب [متوجّه گردد ] و مراد متکلّم معنی خفی و غریب باشد.» (واعظ کاشفی، ۱۳۶۹: ۱۱۰). صاحب

دُررالادب نیز می‌گوید که «آن است که لفظی آورند و معنی بعید آن را اراده کنند، به علّت وجود قرینه خفیه.»‌ (اوق اولی،۱۳۴۰ :۱۸۶). در کتاب معالم البلاغه نیز آمده است: «در کلام لفظی آورند که دو معنی داشته باشد؛ یکی قریب و دیگر بعید و مراد معنی بعید باشد به

معونه قرینه خفیه…» (رجایی، ۱۳۹۹: ۳۴۹). در کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی، صنعت

ایهام، تخییل و توهیم وتوریه نامیده شده و در تعریف آن چنین آمده است: «لفظی بیاورند که دارای دو معنی نزدیک و دور از ذهن باشد وآن را طوری به کار ببرند که شنونده از معنی

نزدیک، به معنی دور منتقل شود.» (هُمایی،۱۳۹۸: ۲۶۹). در کتاب زیبا شناسی سخن

پارسی نیز چنین ذکر شده است: «سخنور واژه‌ای را آن چنان نغز در سروده خود به کار ببرد که بتوان از آن، دو معنا را دریافت: یکی معنایی را که نخست و یک باره دریافته می‌شود و آن

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

را معنی نزدیک می‌نامیم. دو دیگر، معنایی که با درنگ و کاوشِ درست بدان راه می‌برند و آن را معنی دور می‌خوانیم. آن چه در آرایه ایهام فزون تر خواست سخنور است، معنای دور

است.» (کزازی،۱۳۹۹ : ۱۲۹-۱۲۸)در کتاب بدیع از دیدگاه زیبایی شناسی، چنین آمده است: «سخنی است دارای دو معنای دور که معنای اصلی است و دیگری معنای نزدیک. باید

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

دانست که در بعضی ایهام‌ها، معنای دور و نزدیک وجود ندارد و هردو معنی برابر دارند.» (وحیدیان کامیار، ۱۳۷۹: ۱۳۷)و آن به لفظی اطلاق می‌شود که دو معنی نزدیک و دور دارد و

از میان آن دو معنی، معنی دور خواسته می‌شود«با قرینه¬ی خفیه، خواه آن دو معنی، هردو معنی حقیقی باشند یا مجازی، یا یکی حقیقی باشد و دیگری مجازی» (مازندرانی،۱۳۷۶: ۳۳۱-۳۳۰)

ایهام، پندارخیزترین و هنری¬ترین آرایه¬ی درونی(کزازی، ۱۳۷۳: ۱۲۸)، و یکی از انحای ادای معنای واحدبه طرق مختلف است، یعنی واژه یاکلامی رابیان کنیم که موهم دومعنا باشد (شمیسا ،۱۳۷۱ :۲۵۹)و معنی دوّمی که دورتر است ودیرتر به خاطر می‌خلد،خواسته گوینده باشد. (راستگو، ۱۳۷۶ :۲۴۳)

ایهام (Equivoque)یکی از انواع هنجارگریزی های معنایی است که در محورهمنشینی و بر اساس ترکیب شکل می¬گیرد و کلام را با ابهام که یکی از عناصر مهم زبان ادبی است، پیوند می¬دهد(مهدی نیا،۱۳۹۰ :۷۶) درواقع«هر ایهام دارای ابهام است…و ابهام یک عیب وایراد نحوی – معنایی است که باعث اختلال درابلاغ پیام ومحتوا ی یک جمله می گردد»

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

(خرمشاهی،۱۳۸۴ :۱۲). در ایهام هنرور برآن است که یک معنا را اراده کند ومعنایا معانی دیگر را در سایه روشنِ فضای سخن به صورتِ محو یا نیم رنگ بنمایدولی به طور کامل از دید

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

ذهن خواننده ناپدید نگرداند(قدیری یگانه،۱۳۸۹ :۱۵۳)کارکرد این صنعت: توجه به معانی دور و نزدیک لغت و ایجاد توهم در خواننده است (شمیسا،۱۳۸۶: ۱۶۰). علی رغم آن که ایهام و کنایه از نظر قصد گوینده یعنی توجّه دادن به معنی دوم و دورتر، به هم شبیهند دو تفاوت

اساسی دارند، یکی وجود تلازم بین دو معنا در کنایه، ودیگری جمله بودن کنایه در اغلب موارد است. ایهام غالباً کلمه است. ودرآن تلازمی در کار نیست. و می‌توان گفت: کلمه دو معنای متفاوت دارد. که مشهور بودن یکی شرط است (خرقانی،۱۳۸۹ :۳۰). «لذّت ایهام از آن جا ناشی می‌شود که خواننده از معنی نزدیک به معنی دور می‌رسد در حقیقت بر سر

یک دو راهی قرار می‌گیرد و در یک لحظه نمی تواند یکی از آن دو را انتخاب کند» (شفیعی کدکنی، ۱۳۷۳ :۳۰۷). غنی پور ملکشاه در مقاله‌ای تحت عنوان «ایهام و گونه‌های آن در

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

قصاید خاقانی»، وجود معنی بعید و قریب را در ایهام تصدیق می‌کند و می‌نویسد: «خواننده، نخست به سراغ معنی نزدیک می‌رود؛ امّا خواست گوینده یا نویسنده، اغلب معنی دور

است»(غنی پور ملکشاه، ۱۳۸۴: ۱۰۰) و در ادامه می‌نویسد: «دوری و نزدیکی معنی کلمات امری نسبی است. چه بسا ممکن است معنایی برای کسی، نزدیک، و برای دیگری دور باشد.» (همان، ۱۰۰) امّا در هر صورت، معتقد است: «معنای نزدیک، نخست به ذهن می‌آید و اغلب مدّ نظر گوینده نیست.» (همان، ۱۰۰)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

«روش ایهام مهم ترین مبحث بدیع است. تمام سخنوران برجسته از مسعود سعدسلمان، خاقانی ،سعدی، حافظ و صائب گرفته تا شاعران امروز، سخنورانی هستند که به انواع ایهام توجّه داشته اند، امّا استاد بی همتای آن حافظ است. ژان پل سارتر در اشاره به ایهام

می‌نویسد که پیکاسو آرزو می‌کرد که قوطی کبریتی بسازد[= نقاشی کند ] که هم خفّاش

باشد و هم در عین حال قوطی کبریت، چنین آرزویی برای نقّاشان مُحال می‌نماید امّا شاعر می‌تواند با ایهام دو تصویر مختلف را هم زمان مجسّم کند.»(شمیسا، ۱۳۹۶: ۱۲۳) دو شرط

را باید برای ایهام در نظر گرفت: نخست آن که تنها با معناهای لغوی و زبانی واژه‌ها می‌توان آرایه ایهام را پدید آورد. آن معناهایی که به وسیله هنرهایی مانند مجاز،استعاره وکنایه به

دست می‌آید، نمی تواند ایهام بسازد؛ دوم، دوگانگی معنایی در ایهام باید به گونه‌ای باشد که بتوان عبارت یا بیت را بر پایه هر دو معنیِ واژه‌ها، معنی کرد. (کزازی،۱۳۹۹: ۱۰۳)

در کتب بدیع انواع گوناگونی برای ایهام آورده‌اند که عبارتند از: ایهام تناسب، ایهام تضاد،

ایهام ترجمه،ایهام تبادر، ایهام تناسب تلمیحی و ایهام جناس.(شمیسا،۱۳۹۶: ۱۳۶-۱۳۰) ایهام مجرّده ،ایهام ایهام مرشّحه، ایهام تام، ایهام مبینه (واعظ کاشفی،۱۳۹۹: ۱۱) ایهام

موشّح، ایهام توکید، ایهام مهیّا، ایهام عکس (انوشه، ۱۳۹۹: ۱۸۳) ایهام در ایهام تناسب، ایهام درایهام تضاد، ایهام در ایهام ترجمه(غنی پورملکشاه،۱۳۹۹: ۹۷ )، شبه ایهام یا ایهام گونه، ایهام آمیغی (کزازی، ۱۳۹۹: ۱۳۵)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۳-۱- ایهام آمیغی:
اگر ساخت سخن به گونه ای باشد که چند حرف در پی هم به گونه ای آورده شده باشند که تک تک دارای معنایی و پیوسته با یک دیگر معنایی دیگر داشته باشند ، گونه ای از ایهام را می سازند که آن را«ایهام آمیغی» یا مرکّب می خوانیم .

دال زلف و الف قـامت و میـم دهنش هر سه دام‌اند و بدان صید جهانی چو منش
سه حرف «د، ا، م» که به صورت پیوسته کلمه دام را به ذهن می‌آورند. (کزازی،۱۳۹۹: ۱۳۵)

۱-۷-۳-۲- ایهام تام:
گاهی ایهـام در بیش از دو معناست ؛ یعنی، کلمۀ مـورد نظر، بیش از دو معنی دارد. ملّاحسیـن واعظ کاشفی در کتاب بدایع الافکار فی صنایع الاشعار می نویسد: «و اگر از سه معنی ، زیادت بُوَد ،« ایهام ذوالوجوه » خوانند و تا هفت معنی آورده اند .»(واعظ کاشفی،۱۳۶۹: ۱۱)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

من همی در هند معنی، راست همچون آدمم وین خران در چین صورت، گوژ چون مردم گیا
در واژه «راست» ایهام تام دیده می‌شود؛ از آن رو که از این واژه سه معنی می‌توان دریافت کرد:

راست قامت و ایستاده. ۲- درستکار و بی عیب ۳- به درستی و عیناً (غنی پورملکشاه،۱۳۹۹: ۷۵)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۳-۳- ایهام تبادر:
واژه یی از کلام ، واژه ی دیگری را که با آن(تقریباً) همشکل یا هم صداست به ذهن متبادر کند. معمولاً واژه یی که به ذهن متبادر می شود با کلمه یا کلماتی از کلام تناسب دارد . (شمیسا، ۱۳۸۶: ۱۳۳)

چو کِشتِ عافیتم، خوشه در گلو آورد چو خوشه بازبریدم گلوی کام و هوا
واژه «کِشت» با توجه به هم نشینی با واژه های « بُریدن و گلو »، واژه «کُشت» را به ذهن متبادر می کند

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۳-۴- ایهام ترجمه:
دلـی طلب کـن بیمـار کـرده وحدت چو چشم دوست که بیماری است عین شفا
بین واژه‌های «چشم و عین» ایهام ترجمه است. (شمیسا،۱۳۸۶: ۱۳۱)

۱-۷-۳-۵- ایهام تضاد:
بخت ســـوی درت خـــزان آید راست چون بت پرست سوی بهار
واژه «خزان» به معنی خزیدن است امّا در معنی فصل خزان با بهار تضاد دارد. (کزازی،۱۳۸۱: ۱۴۲)

۱-۷-۳-۶- ایهام تناسب:
یکـی را حـکایت کنند از ملـوک که بیماری رشته کردش چو دوک
«رشته» نوعی بیماری است امّادرمعنای نخ وریسمان بادوک تناسب دارد.(هُمایی، ۱۳۸۸ : ۲۷۲)

بررسی انواع ایهام در غزلیات حافظ

۱-۷-۳-۷- ایهام تناسب تلمیحی:
آن یکی یوسف رخی عیسی نفس وین یکی گرگی و یا خر با جرس
«یوسف رخ» به معنی زیبا است امّا با توجّه به نام حضرت یوسف با واژه «گرگ» تناسب تلمیحی ایجاد می‌کند. (شمیسا، ۱۳۸۶: ۱۳۰)

۱-۷-۳-۸- ایهام در ایهام ترجمه:
نـوای بـاربـد و سـاز بـربـط و مـزمـار طریق کاسه گر و راه ارغنون و سه تا
واژه «راه» به معنی آهنگ و نغمه است و در معنی دیگر «راه» (=صراط و سبیل) با معنی دیگر «طریق»(= راه و مسیر) ایهام در ایهام ترجمه دارد. (غنی پورملکشاه،۱۳۹۹: ۹۷ )

۱-۷-۳-۹- ایهام در ایهام تضاد:
در راه مـراغه، با گروهی مـردم کردم دل خسته بر درِ زنگان گم
گفتم: برخیزم از سر ملک عراق کاشان همه گفتند به یک بار قم

کاشان در این سروده، علاوه بر به معنای«جای و جایگیر»، و در معنای «اهل کاشان» به کار رفته است؛ و«قم» نیزدر معنای«اهل قم»، واژه ای است تازی به معنای «برخیز» که در این صورت این دو واژه، ایهام در ایهام تضاد دارد. (کزّازی،۱۳۹۹: ۱۳۹)