توضیحات

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

یکی از تدابیر دین مبین اسلام در رفع نیازهای مالی جامعه، فریضه خمس می‌باشد که در کنار زکات واجب گردیده است و از نظر مشهور فقها جهت تأمین هزینه‌های سادات که از زکات محرومند و نیز سهم امام (ع) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

با توجه به اختلافاتی که در وجوب خمس در عصر غیبت، موارد آن و نیز مصارف خمس بین فقهای امامیه و اهل سنت وجود دارد هدف این پژوهش بررسی خمس از منظر مذاهب خمسه در قالب یک تحقیق نظری به شیوه کتابخانه‌ای می‌باشد به نحوی که وجوه افتراق و اشتراک مذاهب خمسه در سه محور حکم، منابع و مصارف خمس مورد بررسی قرار گرفته است. مهمترین یافته‌های این پژوهش عبارت‌اند از:

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

فقهای مذاهب خمسه معتقدند که خمس واجب است. دیدگاه غالب فقهای اهل سنت انحصار خمس به غنائم جنگی است اما خمس نزد فقهای امامیه در منابع هفت‌گانه (غنیمت، ارباح مکاسب، زمین منتقله به ذمی، معدن، کنز، غوص، مال حلاب آمیخته به حرام، معدن) واجب است. فقهای امامیه در شش چیز (سهم خدا، سهم پیامبر، سهم

ذی‌القربی، سهم ایتام، سهم مساکین، سهم در راه‌ماندگان) و فقهای اهل سنت (حنیفه، شافعیه، مالکیه) مصارف خمس را در پنج چیز (سهم پیامبر، سهم ذی‌القربی، سهم ایتام، سهم مساکین، سهم در راه‌ماندگان) خلاصه کرده‌اند.

واژه های کلیدی: خمس، فقه امامیه، اهل سنت، منابع خمس، مصارف خمس.

۱۵۰صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ منابع  دارد 

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

را دانلود کنید

انجام پروپوزال مقاله و پایان نامه  در کوتاهترین زمان با موضوعات خاص شما. منتظر تماس شما هستیم

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده ۱
مقدمه ۲
فصل اول: کلیات
۱- کلیات ۴
۱-۱- طرح تحقیق ۴
۱-۱-۱- بیان مسأله ۴
۱-۱-۲- پرسش اصلی تحقیق ۴
۱-۱-۳- فرضیه‌های تحقیق ۵
۱-۱-۴- اهداف تحقیق ۵

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۱-۵- سوابق تحقیق ۵
۱-۱-۶- جنبه نوآوری تحقیق ۶
۱-۱-۷- روش تحقیق ۶
۱-۱-۸- محدودیت‌ها و مشکلات ۶
۱-۲- مفاهیم ۶
۱-۲-۱- معنای لغوی خمس، فیء، انفال و غنیمت ۶
۱-۲-۲- معنای اصطلاحی خمس ۷
۱-۲-۳- تفاوت غنیمت، فیء و انفال ۸
۱-۳- اهمیت خمس ۹
۱-۴- ادله خمس ۱۰
۱-۴-۱- ادله قرآنی ۱۰
۱-۴-۲- ادله روایی ۲۰

۱-۴-۳- دلیل اجماع ۲۱
فصل دوم: پیشینه تاریخی و فقهی خمس
۲- پیشینه تاریخی و فقهی خمس ۲۳
۲-۱- خمس در عصر پیامبر گرامی اسلام (ص) ۲۴
۲-۱-۱- منابع خمس ۲۵
۲-۱-۲- موارد مصرف خمس ۲۸
۲-۲- خمس در دوران خلفا ۲۹

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۲-۳- خمس در زمان ائمه (ع) ۳۱
۲-۳-۱- منابع خمس ۳۱
۲-۳-۲- توزیع خمس ۳۳
۲-۴- خمس در عصر غیبت ۳۴
۲-۴-۱- منابع خمس ۳۵
۲-۴-۱-۱- غنیمت ۳۹
۲-۴-۱-۲- ارباح مکاسب ۴۰
۲-۴-۱-۳- زمین انتقال یافته از مسلمان به ذمّی ۴۰
۲-۴-۱-۴- معدن ۴۱
۲-۴-۱-۵-مال حلال آمیخته به حرام ۴۱
۲-۴-۱-۶- کنز ۴۱
۲-۴-۱-۷- غوص ۴۲

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۲-۵- نتیجه بحث ۴۲
فصل سوم: دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت
در خصوص منابع اصلی خمس ۴۵
۳- دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت در خصوص منابع اصلی خمس ۴۶
۳-۱- دیدگاه اهل سنت دربارۀ خمس ۴۷
۳-۲- دیدگاه شیعه دربارۀ خمس ۴۸
۳-۳- دلایل اهل تسنن بر انحصار خمس در غنیمت جنگی ۴۹
۳-۳-۱- پاسخ دلیل اول ۴۹
۳-۳-۲- پاسخ دلیل دوم ۵۴
۳-۳-۳- چکیدۀ دیدگاه‌ها ۶۰
۳-۳-۴- حکم زمین غنیمتی ۶۱
۳-۴- مالکیت عمومی ۶۳
۳-۴-۱- وجوه تمایز میان ملکیت عمومی و دولتی ۶۶

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۳-۴-۲- جهاد ابتدایی ۶۷
۳-۴-۳- جایگاه خمس در جهاد بی‌اذن امام ۶۷
۳-۴-۴- جهاد دفاعی ۶۹
۳-۴-۵- جنگ مسلمان با مسلمان‌نما ۷۰
۳-۵- معادن از دیدگاه فقها ۷۶
۳-۵-۱- نظریات حقوقی دربارۀ معادن ۷۸
۳-۵-۵-۱- دیدگاه اول ودلایل آن ۷۹
۳-۵-۵-۲- دیدگاه دوم و دلایل آن اشتراک در معادن ۸۱
۳-۵-۵-۳- دیدگاه سوم و دلایل آن ۸۵
۳-۵-۵-۴- بررسی دیدگاهها ۸۶
۳-۵-۵-۵- ردّ دلایل و قول به اشتراک معادن ۹۱
۳-۵-۵-۶- راههای ثبوت حق ویژه در معادن ۹۲

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۳-۵-۵-۷- سرچشمۀ حق ویژه در معدن و حکم خمس آن ۹۵
۳-۵-۶- خمس جواهر دریایی ۹۶
۳-۵-۷- عنبر ۹۹
۳-۵-۸- ثروتهای دریایی ۱۰۱
۳-۶- کنز (گنج) ۱۰۳
۳-۶-۲- ویژگیهای مشترک معدن، گنج و جواهر دریایی ۱۰۶
۳-۷- خمس مال حلال مخلوط به حرام ۱۰۹
۳-۸- خمس زمین انتقالی ۱۱۱
۳-۸-۱- خمس زمین ذمی ۱۱۲
۳-۹- جایگاه خمس ارباح مکاسب ۱۱۳
۳-۹-۱- دیدگاه فقها ۱۱۶

فصل چهارم: مصارف خمس
۴- مصارف خمس ۱۲۱
۴-۱- دیدگاه فقها ۱۳۰
۴-۲- تقسیم خمس بعد از نبی ۱۳۰
نتیجه گیری ۱۳۶
فهرست منابع

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

مقدمه

تردیدی نیست که اسلام به صورت یک مکتب اخلاقی، فلسفی و یا اعتقادی محض ظهور نکرد؛ بلکه به عنوان یک آیین جامع ـ که تمام نیازهای مادی و معنوی در آن پیش بینی شده ـ پا به عرصه ظهور گذاشت. از سوی دیگر، این مکتب از همان عصر رسول خدا(ص) با تأسیس

حکومت همراه بود؛ در نتیجه برای اداره آن نیاز به یک پشتوانه مالی غنی و منظم داشت که بتواند در سایه تشکیل حکومت اسلامی از بینوایان، بیماران، بی سرپرستان، معلولان و

یتیمان جامعه دستگیری نماید و این خلأ اقتصادی را پرکند. خداوند متعال با نزول آیات زکات دست یاری و رحمت بی پایانش را به کمک نبی اکرم(ص) فرستاد و با واجب ساختن زکات، این نقص و کاستی را برطرف کرد. این فریضه الهی از مالیاتهایی است که در حقیقت جزو اموال عمومی جامعه اسلامی محسوب می شود و نیز به غیر بنی هاشم «سادات»

اختصاص دارد و لذا مصارف آن عموماً موارد یاد شده است. ولی امام به عنوان رئیس حکومت نیز هزینه هایی دارد که باید تأمین شود. او برای پیشبرد نظام اسلامی و اداره جامعه، به بودجه فراوانی نیاز دارد. فریضه خمس برای تأمین این منظور، بر متمکنان جامعه واجب گردیده است. خمس یکی از مسلّمات اسلام است که قرآن مجید وجوب آن را به صراحت

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

بیان نموده است. قرآن ادای خمس را با ایمان به خداوند پیوند زده است. از اینجا روشن می شود که نه فقط اعتقاد به وجوب خمس، بلکه ادای آن از ضروریات دین است. آنچه بین شیعه و اهل سنت مشترک و مسلّم است، وجوب خمس بر اموال جنگی است. ولی مکتب اهل بیت(ع) با توجه به ظاهر آیه خمس و نظر به عرف و لغت، علاوه بر اموال غنیمت جنگی،

خمس هر چیزی را که بر آن در لغت و عرف، غنیمت و فواید صدق می کند، واجب می داند و روایات فریقین را بر این مطلب دلیل آورده است. اما اکثر اهل سنت وجوب خمس را فقط بر اموال جنگی منحصر کرده اند، اگر چه برخی از آنها خمس را بر گنج و برخی دیگر بر اشیا نیز

لازم می دانند. فلسفه اختصاص خمس به خاندان پیامبر هم این است که از یک طرف از زحمات پیوسته آن خاندان تقدیر به عمل آید و هم آنها از نظر اقتصادی به مردم نیاز نداشته باشند و از همه مهم تر در اداره نظام جامعه کمکی به این خاندان باشد.

این پژوهش با پرداختن به بررسی خمس از دیدگاه مذاهب پنج‌گانه به شکل تطبیقی سعی دارد به گوشه ای از قدرت و قوت حکومت اسلامی در حمایت از سلامت اقتصادی جامعه اشاره نماید.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

فصل اول
کلیات

۱- کلیات

۱-۱- طرح تحقیق
۱-۱-۱- بیان مسأله

خمس در اسلام، جایگاه ویژه‌ای دارد و از فرایض مالى مسلمانان محسوب مى گردد. فقهاى اهل سنّت، خمس را فقط در غنایم جنگى و گنج و معادن، واجب مى دانند، لیکن از نظر فقهاى شیعه، خمس بر هفت چیز واجب است. (شیخ طوسی، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۶)

اهل سنّت مانند ما شیعیان، در مواردى به وجوب خمس در غیر غنایم جنگى معتقدند، لیکن در این مسئله میان مذاهب چهارگانه حنفى، مالکى، حنبلى و شافعى، تفاوت نظر وجود دارد. حنفى ها به جز غنیمت جنگى، در «معدن و رِکاز» نیز خمس را واجب مى دانند، اما مى گویند: معادن سه قسم است و یک قسم آن، خمس دارد. در گنج نیز خمس واجب مى

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

باشد و مصرف آن دو مانند غنیمت جنگى است. مالکى ها مى گویند: در گنج و معدن طلا و نقره، خمس واجب است و مصرف آنها را مانند غنایم جنگى مى دانند. شافعى ها و حنابله مى گویند: در رِکاز یا گنج، خمس واجب است. با توجه به اینکه بین فقهای امامیه و اهل

سنت از یکسو و خود فقهای اهل سنت از سوی دیگر در متعلقات و احکام خمس اختلاف نظر و ابهاماتی وجود دارد، لازم است این اختلافات و ابهامات مورد بررسی و تبیین قرار بگیرد. (همان منبع، ۱۱۷).

لذا در این پایان نامه بر‌آنیم تا با بررسی دیدگاه فقهای مذاهب خمسه در خصوص خمس وجوه افتراق و اشتراک آنها را استخراج و موضوع را به شکل تطبیقی و علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۱-۲- پرسش اصلی تحقیق

– وجوه افتراق و اشتراک مذاهب خمسه در مورد خمس چیست؟

۱-۱-۳- فرضیه‌های تحقیق

۱- مذاهب خمسه در اصل وجوب خمس اشتراک نظر دارند.
۲- مذاهب خمسه در تعلق گرفتن خمس به غنائم جنگی اشتراک نظر دارند و در سایر متعلقات خمس اختلاف نظر دارند.
۳- وتعلق خمس به زائد بر موونه، مال مخلوط به حرام و زمینی که ذمی از مسلمان مسلمان می‌خرد مختص به فقه امامیه است..
۴- مذاهب خمسه در مصرف خمس چه از جهت نحوه تقسیم و چه از جهت نحوه هزینه کردن اختلاف نظر دارند.

۱-۱-۴- اهداف تحقیق

۱- بررسی دیدگاه مذاهب خمسه در خصوص خمس چه از جهت حکم تکلیفی، متعلقات و مصارف آن.
۲- بررسی و استخراج وجوه اشتراک مذاهب خمسه در خصوص خمس.
۳- بررسی و استخراج وجوه افتراق مذاهب خمسه در خصوص خمس.
۴- بررسی و تحلیل ادله مذاهب خمسه در خصوص خمس.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۱-۵- سوابق تحقیق

نگارنده این پژوهش در خصوص بحث خمس در فقه امامیه و اهل سنت به شکل تطبیقی کتاب مستقلی نیافته است و اگرچه در لابلای کتب فقهی مباحثی با عنوان خمس وجود دارد ولی به کاری جامع که تا کنون تفاوت خمس را از منظر فقهای پنج‌گانه مورد بررسی قرار دهد برخورد نکردم. البته در این خصوص می توان به کتاب « خمس، چالش‌ها و راهکارها » نوشته

دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی که بحث تحولات تاریخی خمس را مورد بررسی قرار داده است، می‌توان اشاره نمود (دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۶).

همچنین کتاب « روش محاسبه خمس طبق نظر نه تن از مراجع تقلید» تألیف علی اصغر ظهیری از دیگر کتبی است که بحث خمس را به شکل مختصر ازمنظر فقهی مورد بحث قرار داده است (ظهیری، ۱۳۸۲). همچنان‌ کتاب «بررسی تاریخی و فقهی خمس» به قلم عبدالرحمن انصاری و مصطفی آخوندی توسط انتشارات بوستان کتاب به چاپ رسیده است (انصاری و آخوندی، ۱۳۸۶).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

همچنین فداحسین عابدی مقاله‌ای با عنوان « بررسی خمس از دیدگاه شیعه و اهل سنت» به نگارش در آورده که در مجله طلوع به چاپ رسیده است (عابدی، ۱۳۸۷).

۱-۱-۶- جنبه نوآوری تحقیق

اگرچه در خصوص خمس و مطالعه تطبیقی آن در مذاهب ۵ گانه مقالاتی نگاشته شده است اما کاری جامع که همه زوایای خمس را در مذاهب پنج گانه مورد بررسی قرار دهد انجام نشده است. این پایان‌نامه می‌تواند این مهم را به انجام برساند.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۱-۷- روش تحقیق

روش استدلالی و تحلیل منطقی و عقلانی که از ویژگی تحقیقات کتابخانه ای می‌باشد که در این تحقیق با استفاده از منابع و مطالعات کتابخانه‌ای از جمله کتب، مقالات، پایان‌نامه‌ها، کتابخانه الکترونیک، مطالب، جمع‌آوری و مورد استفاده واقع گردیده است.

۱-۱-۸- محدودیت‌ها و مشکلات

با توجه به کمبود کتب مرجع و مهم در خصوص مباحث فقهی، برای تهیه منابع سفرهایی را به شهر قم انجام داده و برای تهیه منابع به مرکز فقهی اهل بیت (ع) و کتابخانه بزرگ فقهی آیت‌الله فاضل لنکرانی و کتابخانه تخصصی فقه قم مراجعه نمودم. برای ترجمه مطالب عربی نیز با سختی‌هایی مواجه شدم.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۲- مفاهیم
۱-۲-۱- معنای لغوی خمس، فیء، انفال و غنیمت

خمس، در فرهنگ لغت به معنای «یک‌پنجم» و جمع آن «اخماس» است (ابن منظور، ۱۴۰۵ق، ج ۶، ص۱۱۵).
فیء، در لغت به معنای بازگشت است. به هر مالی که از کفار، بدون جنگ به دست می‌آید فیء گفته می‌شود (پیشین، ج ۱، ص۶۱۴).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

انفال، جمع نفل است، به معنای غنیمت و هبه، یا جمع نفل است به معنای زیاده که منظور در شرع غنایم جنگی و یا هر مالی است که مالک خاص ندارد (راغب اصفهانی، مفردات قرآن، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج ۴، ۱۴۱۵). از امام محمد باقر و امام صادق (ع) روایت است: «انفال به هر مالی گفته می‌شود که از دار حرب بدون جنگ به دست آید که اهل آن از آن کوچ کرده‌باشند.» (راوندی، ، ص۱۶۵)

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

غنیمت، به دست آمدن چیزی بدون زحمت است. صاحب مفردات الفاظ قرآن گفته است: دستیابی به منفعت و سود است. سپس درباره هر سود به دست آمده‌ای که در سایه پیروزی بر دشمن و یا کسب کار فراهم گردیده، به کار رفته است (لسان‌العرب و مفردات الفاظ قرآن به نقل از ظهیری، ۱۳۸۸، ص۳۷).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۲-۲- معنای اصطلاحی خمس

خمس به یک پنجم دارایی افراد پس از جدا کردن هزینۀ سال اطلاق می‌گردید که باید در اختیار امام قرار می‌گرفت، تا در موارد مشخص صرف شود. (دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷، ص۴۵)
شهید اول: «خمس حقی در غنائم است که برای بنی‌هاشم بالاصاله به جای زکات ثابت است.» (شهید اول، ۱۴۱۴ق، ج ۱، ۱۴۲۵).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

میرزای قمی: «مالی برای بنی‌هاشم است که بالاصاله، به جای زکات ثابت است.» (میرزا ابوالقاسم قمی، غنایم‌الایام، ج ۴، ۱۴۱۷)
صاحب مدارک‌الاحکام: «خمس حق مالی است که برای بنی‌هاشم عوض از زکات ثابت شده می‌باشد و وجوب خمس از کتاب و سنت و اجماع ثابت است.» (موسوی عاملی، ۱۴۱۰ق، ج ۵، ۱۴۱۰)

صاحب عروۀ‌الوثقی: «خمس یکی از فرائض است که خداوند متعال برای رسول خدا (ص) و ذریه‌اش به جای زکات و برای اکرام آنان واجب کرده است.» (یزدی، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ۱۴۰۹)
مرتضی حائری: «خمس یکی از واجباتی است که خداوند متعال برای حضرت محمد (ص)، ذریه و اهل بیت (ع) آن حضرت که از طرف پدر منسوب به بنی‌هاشم باشند، قرار داده است.» (حائری، ۱۴۱۸ق).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

صاحب جواهرالکلام: «خمس حق مالی است که خداوند مالک‌الملک، بالاصاله در مال مخصوصی برای خود و برای احترام به بنی‌هاشم، در عوض زکاتی که در دستان مردم است، بر بندگان خود واجب کرده است.» (نجفی، ۱۹۱۸م، ج ۱۶).
امام خمینی: «خمس آن است که خداوند تعالی، برای حضرت محمد (ص) و ذریه آن حضرت، که خداوند نسل مبارکشان را زیاد کند، عوض از زکات که اوساخ دست مردم است، واجب کرده است.» (خمینی، ۱۴۰۸ق، ج ۱، ۱۴۰۹)

از مجموعه تعریف‌های فقها نکات زیر به دست می‌آید:
الف) خمس یکی از واجبات مسلم و ضروریات دین، مانند نماز و روزه است.
ب) خمس برای بنی‌هاشم حق مالی است که به احترام آنها به جای زکات داده می‌شود.
ج) خمس فقط به فرزندان بنی‌هاشم داده می‌شود.

د) خمس واجبی است که از قرآن، سنت و اجماع ثابت است.
بنابراین، خمس عبارت است از ادای یک‌پنجم بعضی از اموالی که زاید بر مخارج زندگانی باشد، به مستحق خاص آن (خزائی، احکام قرآن، ۱۳۶۱).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

خمس پنجمین از عدد است. در مذکرها با (ها) تأنیث آورده می شود و گفته می شود خمسه رجال و در مونث (ها) تانیث نمی گیرد؛ گفته می شود خمس نسوه. ابن سکیت گفته است، پنج روز از ماه را روزه گرفتم و شب به روز غلبه می کند هر گاه ذکر ایام آید

خمس بدون (ها) گفته می شود خمس ایام وگرنه می گوید صمت خمسه یوما والخمس: فقهای اهل سنت گرفتن یک پنجم از مال را خمس گوید (زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس ج ۸ ص ۲۶۴) و الخمس اخذت واحدا من خمسه (فراهیدی، ۱۴۱۰ق، ص ۲۴۳).

۱-۲-۳- تفاوت غنیمت، فیء و انفال

غنیمت آن است که مسلمانان در حال جنگ از کفار به دست آورند. فئی آن است که مسلمانان بدون جنگ از کفار به دست آورند (محمد ادریس شافعی، احکام‌القرآن، ج ۱،

۱۴۱۲). برخی گفته‌‌اند که غنیمت از مال منقولات است و فئی اموال غیرمنقول مانند زمین را گویند. برخی دیگر گفته‌اند که غنیمت و فئی در یک معناست (طبری، ۱۴۰۷ق، ج۶، ۱۴۲۲).
الغنم الفوز بالشی، یقال غنمتم غنماً فهو غنائم: (امام فخر رازی ، ۱۴۲۲ق، ج۱۵ و۱۶ ، ص۱۶۴) به دست آوردن چیزی که انسان از آن نفع ببرد.

الغنیمه: فی اللغه و ما یناله الرجل و الجماعه بالسعی « غنیمت در لغت به مالی گفته می شود که فرد یاجماعتی به آن دست پیدا کرده باشند و با سعی و کوشش به دست آورده شده باشد.

والغنم و الغنیمه به معنا: یقال غنم القوم غنماً، «قومی از چیزی نفع برد و به فایده ای دست یافت، چنان که قرطبی به این معنا اعتراف می کند، نقل این واژه از مطلق فایده به« غنیمت» جنگی نیاز به دلیل دارد.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

واعلم ان الاتفاق حاصل علی ان المراد بقوله تعالی ((غنمتم من شیء)) مال الکفار اذا ظفر به المسلمون علی وجه الغلبه و لاتقتضی اللغه هذا التخصیص علی ما بیناه لکن عرف الشرع قید اللفظ بهذه النوع. (انصاری، بی‌تا، ج۸ ص۵) بدان وآگاه باش که اتفاق علما بر این که مراد خدای سبحان، از (( غنمتم من شی))، مال کافرانی است که مسلمانان از راه جهاد و زور به دست آورده اند،در لغت غنیمت اختصاصی به غنایم ندارد. بلکه عرف شرع این معنای عام را بر یکی از مصادیقش مقید کرده است.

۱-۳- اهمیت خمس

خمس یکی از فرائض اسلامی است. قرآن مجید در بیان اهمیت آن، ایمان را با آن پیوند داده است. روایات بسیاری در مورد اهمیت پرداخت خمس در منابع حدیثی آمده است که برخی از آنها را در اینجا می‌آوریم:
۱٫ عمران موسی می‌گوید: «آیه خمس

را بر امام موسی‌بن جعفر (ع) خواندم. آن حضرت فرمود: هر آنچه از آن خداست، به پیامبر (ص) می‌رسد و هر آنچه

از آن پیامبر گردد، به ما (اهل بیت) خواهد رسید. سپس فرمود: خداوند ارزاق مؤمنان را به پنج قسمت به آنان ارزانی داشته است،

تا یکی را در راه خدا انفاق کنند و چهار قسمت دیگر را به حلال بخورند. این دستورها سخت و دشوار است و کسانی به آنها عمل

می‌کنند و سختی‌ها را تحمل دارند که خداوند آنان را در راه ایمان امتحان کرده است.» (حر عاملی، ۱، ج ۶، ص ۴۸۵)

۲٫ امام باقر (ع) فرمود: برای هیچ‌کس جایز نیست از مالی که خمس به آن تعلق گرفته، چیزی بخورد، مگر اینکه حق ما را به ما برساند.» (پیشین).
۳٫ ابی‌بصیر می‌گوید: «من به امام جعفر صادق (ع) عرض کردم: آسان‌ترین چیزی که انسان را جهنمی می‌کند، چه است؟ امام فرمود: هر کس مال یتیمی را بخورد، و ما یتیم هستیم.» (همان، ص ۴۸۳)

۴٫ همانا خدایی جز خدای یگانه نیست، وقتی صدقه بر ما حرام شد، خمس را برای ما حلال کرد. پس صدقه بر ما حرام و خمس برای ما واجب و کرامت برای ما سزاوار است.» (همان، ج ۶، ص ۴۸۳)

۵٫ در تفسیر قمی، در تفسیر این آیه «و لم نک نطعم المسکین (مدثر/ ۴۴)» آمده است: «مقصود از آن، حقوق آل محمد (ص) از خمس است که برای ذوی‌القربی، ایتام، مساکین و وامانده‌ها در سفر است و همه آنان از آل محمد (ص) هستند.» (مجلسی، ۱۴۱۴ق، ج ۳۹، ص ۱۱۶، ۱۴۲۱).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

از امام صادق (ع) نقل شده است: «هر کسی که غنیمتی و یا کسبی به دست آورد، خمس آن، برای فاطمه و فرزندان اوست که ولی و حجت بر مردم‌اند و این خمس فقط برای آنها مخصوص است که هرجا خواستند می‌توانند صرف کنند؛ به سبب اینکه صدقه بر آنها

حرام است. حتی خیاطی که لباس را وصله می‌زند، اگر قیمت آن کار پنج دانگ باشد، یک دانگ حق ماست، مگر اینکه آن را ما برای شیعیان خودمان حلال کنیم. در روز قیامت نزد پروردگار، بزرگتر از زنا گناهی نیست، مگر اینکه صاحب خمس به پا خیزد و بگوید: پروردگارا! آنچه را این مردم بر خودشان مباح کرده‌اند، از آنها سؤال نکن.» (شیخ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۲۲).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

۱-۴- ادله خمس
۱-۴-۱- ادله قرآنی

آیه اول: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ

إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (انفال/۴۴)؛ «بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید،

خمس آن برای پیامبر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بی‌ایمان) [= روز جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده‌اید، و خداوند بر هر چیزی تواناست.».

الف) نگرش مفسران اهل سنت
در مورد «غنیمت» مفسران اهل سنت به دو گروه تقسیم شده‌اند. گروهی از جمله طبری،

بیضاوی، ابن‌کثیر، سیوطی، جصاص، ابن‌عربی، زمخشری و سید قطب معتقدند که غنیمت به اموالی گفته می‌شود که مسلمانان در جنگ با کفار به دست آورند. (به نقل از دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۷، ص۱۱۳).
گروهی دیگر از مفسران اهل سنت، از جمله فخر رازی، قرطبی، آلوسی، مراغی و ثعالبی گفته‌اند که واژه غنیمت در لغت، اعم از اموال جنگی و غیر آن است، ولی به اتفاق علما در آیه خمس، غنیمت به اموال جنگی مخصوص شده است.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

قرطبی در تفسیرش می‌نویسد: «در لغت، به آنچه شخص با سعی خود به دست آورد غنیمت گفته می‌شود.» سپس می‌گوید: «در آیه «فاغتنم من شیء» اتفاق حاصل شده است که غنیمت به اموالی گفته می‌شود که مسلمانان با قهر و غلبه از کفار گرفته باشند. این واژه در لغت تخصیص نخورده است، ولی عرف آن را مقید به مال جنگی کرده است.» (قرطبی، بی‌تا، ج ۴، ص ۲۶۳).

وی همچنین بیان می‌دارد: غنیمت در لغت خیرى است که فرد یا جماعتى با کوشش به دست مى‏آورند” … و بدانکه اتفاق (علماى تسنن) بر این است که مراد از غنیمت در آیه (و اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ) اموالى است که با قهر و غلبه در جنگ به مردم مى‏رسد، ولى باید توجه داشت که این قید همانطور که گفتیم در معنى لغوى آن وجود ندارد، ولى در عرف شرع، این قید وارد شده است” (قرطبى، ج ۴، ص۲۸۴۰).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

فخر رازی می‌نویسد: «غنم» در لغت به دست آوردن چیزی است، ولی در اصطلاح شریعت، به آنچه مسلمانان با قهر و غلبه از اموال مشرکان، به دست آورند، غنیمت گفته می‌شود. (فخر رازی، ۱۴۲۲ق، ج ۱۵، ص ۱۶۴).
” فخر رازى” در تفسیر خود تصریح مى‏کند که:” الغنم الفوز بالشی‏ء”” غنیمت این است که انسان به چیزى

دست یابد” و پس از ذکر این معنى وسیع از نظر لغت مى‏گوید:” معنى شرعى غنیمت (به عقیده فقهاى اهل تسنن) همان غنائم جنگى است” (همان).
آلوسی می‌گوید: «غَنمُ» در اصل از «غَنم» به معنای ربح و سود است. ولی به چیزهایی که مسلمانان از دست کفار در حال جنگ با قهر، گرفته‌اند، غنیمت گفته می‌شود. (آلوسی، بی‌تا، ج ۱۰، ص ۲)

مراغی می‌نویسد: غنم، مغنم و غنیمت چیزی است که انسان بدون مقابل مادی به دست آورد.» (مراغی، ۱۹۸۵م، ج ۱۰، ص ۴)
صاحب المنار آورده است: «غنم با ضمه و مغنم و غنیمت، به آنچه انسان بدون مشقت به دست آورد گفته می‌شود و در شرع، به آنچه مسلمانان در حالت جنگ از کفار به زور بگیرند، غنیمت گفته می‌شود.» (رشید الرضا، بی‌تا، ج ۱۰، ص ۳).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

ابن عطیه اندلسی می‌گوید: «غنیمت در لغت چیزی است که شخصی یا گروهی با سعی و کوشش به دست آورند. پس چیزی که مسلمانان با کوشش و جنگ سواره و پیاده از دشمن به دست آورند، غنیمت به حساب می‌آید.» (ابن عطیه اندلسی، ۱۴۲۲ق، ج ۲، ص۵۲۸، به نقل از به نقل از دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۷، ص۱۱۳)

آیه خمس در جنگ بدر نازل شده است، ولی این شأن نزول مخصص آیه نخواهد شد؛ زیرا ما در قرآن شواهد بسیاری داریم که آیه در زمان و مکان خاصی نازل شده، ولی از آن عام استفاده شده است. چون که «غنم‌الرجل»، یعنی مرد چیزی را به دست آورد، و این مرادف ربح است. ماده «الغنیمۀ» با متعلق «من شیء» افاده عموم می‌کند و آنچه از عرف و لسان آیه استفاده شود مطلق غنیمت است. نزول آیه در جنگ بدر، مخصص اطلاق آیه نمی‌شود،

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

بلکه بر عمومیت دلالت می‌کند. شأن نزول و سیاق آیات، همیشه نمی‌تواند حکم را به مورد اختصاص بدهد. چنان که آیه هفتم سوره حشر در مورد فئی نازل شده است، ولی در یک آیه حکم کلی را بیان نموده است: «ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا» همه از این آیه حکم کلی را می‌فهمند نه خصوص اموال فئی را. همچنین در آیه ۲۳۳ سوره بقره آمده است: «لا یکلف الله نفساً الّا سعیها». در این آیه نیز یک حکم کلی بیان شده، ولی آیه در مورد زنان شیرده نازل شده است. (قرطبی، بی‌تا، ج ۳، ص ۲۷-۲۸)

آیه خمس نیز مانند این آیات بر عمومیت غنیمت دلالت می‌کند. روایات معصومان نیز آیه را مطلق غنیمت گرفته است. به روایت از امام صادق (ع)، پیامبر

اکرم (ص) به حضرت علی (ع) فرمود: «ای علی! عبدالمطلب پنج چیز را در زمان جاهلیت سنت کرد که خداوند آنها را در اسلام نیز باقی گذاشت و یکی از آنها این است: کسی که گنجی را به دست می‌آورد خمس آن را صدقه می‌داد و خداوند این آیه را نازل نمود: « وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ…» (نمازی، ۱۴۱۴ق، ص ۸۷).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

برخی مفسران اهل سنت، آیه خمس را ناسخ آیه فئی در سوره حشر دانسته‌اند. ولی برخی دیگر به این شبهه پاسخ داده‌اند که آیه اول سوره انفال

محکم است که در آن امر اموال به رسول خدا (ص) تفویض شده است و آیه خمس اجمال آیه انفال را تفصیل داده است. پس آیه ناسخ نیست. (محمدعلی السایس و دیگران، ۱۴۱۷ق، ص ۶، به نقل از دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۷، ص۱۱۷)

غنیمت و فئی دو شیء است که فئی را به رسول خدا (ص) و به ذی‌القربی اختصاص داده است و آیه خمس فقط خمس را به گروه شش‌گانه مختص کرده است. (همان، ص ۹-۱۰) دیگر اینکه سوره انفال قبل از سوره حشر نازل شده است.

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

ب) نگرش مفسران امامیه
این آیه در حقیقت بازگشت به همان مسئله غنائم است به تناسب آیاتى که در باره جهاد، قبل از این گفته شد، زیرا در چند آیه قبل اشارات مختلفى به موضوع جهاد گردید و از آنجا که جهاد غالبا با مسئله غنائم آمیخته است تناسب با ذکر حکم غنائم دارد (بلکه چنان که خواهیم گفت قرآن در اینجا حکم را از مساله غنائم جنگى نیز فراتر برده و به همه در آمدها اشاره کرده است.) (مکارم شیرازی،

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

با اینکه روى سخن در این آیه به مؤمنان است، زیرا پیرامون غنائم جهاد اسلامى بحث مى‏کند و معلوم است مجاهد اسلامى مؤمن است، ولى با این حال مى‏گوید:” اگر ایمان به خدا و پیامبر آورده‏اید” اشاره به اینکه نه تنها ادعاى ایمان نشانه ایمان نیست بلکه شرکت در

میدان جهاد نیز ممکن است نشانه ایمان کامل نباشد و این عمل به خاطر اهداف دیگرى انجام گیرد، مؤمن کامل کسى است که در برابر همه دستورات مخصوصا دستورات مالى تسلیم باشد و تبعیضى در میان برنامه‏هاى الهى قائل نگردد (مکارم شیرازی، ۱۳، ج‏۷، ص: ۱۷۳).

منظور از ذى القربى در این آیه همه خویشاوندان نیست و نه همه خویشاوندان پیامبر (ص) بلکه امامان اهل بیت هستند دلیل بر این موضوع روایات متواترى است که از طرق اهل بیت پیامبر ص نقل شده است (مکارم شیرازی،۷۶، ج‏۷، ص: ۱۷۴).

بنا بر این آنها که یک سهم از خمس را متعلق به همه خویشاوندان پیامبر مى‏دانند در برابر این سؤال قرار مى‏گیرند که این چه امتیازى است که اسلام براى اقوام و بستگان پیامبر ص قائل شده است، در حالى که مى‏دانیم اسلام ما فوق نژاد و قوم و قبیله است.

در صورت اول آیه تنها خمس غنائم جنگى را بیان مى‏کند و براى خمس در سایر موضوعات باید از سنت و اخبار و روایات صحیح و معتبر استفاده کرد و هیچ مانعى ندارد که قرآن به قسمتى از حکم خمس و به تناسب مسائل جهاد اشاره کند و قسمت‏هاى دیگرى در سنت بیان شود (مکارم شیرازی، ۱۳۷۶، ج‏۷، ص: ۱۷۵).

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

شیخ طوسی می‌نویسد: «به مطلق فواید غنیمت گفته می‌شود. از این معنا ممکن است استدلال شود که هر فایده‌ای که از مکاسب، ارباح تجارات،

گنج‌ها، معادن، غوص و غیر آن، برای انسان حاصل شود، خمس آن واجب است؛ زیرا همه اینها غنیمت‌اند.» (شیخ طوسی، ۱۴۰۹ق، ج ۵، ص ۱۲۳، بی‌تا)

صاحب کنزالعرفان می‌نویسد: «غنیمت در اصل به هر فایده‌ای که انسان کسب می‌کند اطلاق می‌شود.» (فاضل مقداد، ۱۴۱۹ق، ج ۱، ص ۲۴۸، ۱۳۴۲)

طبرسی می‌گوید: «می‌توان از آیه (خمس) استدلال کرد که هر فایده‌ای که از مکاسب، تجارت، گنج و معدن و غیره، برای انسان حاصل شود، بر آن

خمس واجب است؛ زیرا در عرف لغت بر هر کدام از اینها «غنم» و «غنیمت» اطلاق می‌شود.» (طبرسی، بی‌تا، ج ۴، ص ۵۴۳)

صاحب منهج¬الصادقین آورده است: «حق این است که آیه هر فایده¬ای را که حاصل شود، شامل می¬گردد. پس خمس بر آنها واجب است.» (کاشانی، ۱۴۲۴ق، ج ۴، ص ۱۹۲).
علامه طباطبایی می¬نویسد: «غُنم و غنیمت به دست آوردن فایده از راه تجارت، کار و جنگ است. از نظر مورد نزول آیه (خمس)، غنیمت بر غنیمت جنگ منطبق می¬شود. ظاهر آیه

بررسی خمس از دیدگاه فقه امامیه و فقهای اهل سنت

مانند همه ظاهر تشریعات قرآن، تشریع حکم خمس برای همیشه است؛ زیرا هر چیزی که بر آن اسم غنیمت صدق کند،

حکم بر آن معلق است؛ چه غنیمت جنگی باشد و از کفار گرفته باشد، چه در لغت بر آن غنیمت اطلاق شده باشد. اگر چه مورد نزول آیه غنیمت