توضیحات

بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

سفالگری از دیرینه هنرهایی است که بشر جهت رساندن پیام و احساس درونی خویش به آن پرداخته است. این هنر تجلی گاه باورها و اعتقادات بشر است. نقوشی که بر سفالینه ها نقش می بندد بخشی از این جهان بینی را بر آیندگان آشکار می نماید. آثار به جای مانده از ادوار مختلف نشان از سلیقه و ذوق مردم آن روزگار دارد، سفالگری که از دستاوردهای بزرگ تمدن اسلامی است؛ با ورود اسلام ویژگی هایی را کسب نمود؛ در دوران اسلامی به علت حمایت سلاطین و حکام و حتی عامه ی مردم درمی یابیم سفالگری، هنر- صنعتی است که ……………..

۲۸۸صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ منابع دارد قیمت

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل این پروژه را دانلود کنید

فهرست مطالب:

موضوع: پایان نامه فوق العاده جامع و کامل : بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره ی سلجوقی تا پایان عصر تیموری

فصل اول: ۱- تصویرگری ادبیات روایی بر روی سفالینه ها (دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری)

بخش اول: ۱-۱- ویژگی های ادبیات روایی ایران

۱-۱-۱-         گونه های مختلف ادبیات ایرانی…………………………………………………………..

۱-۱-۲-         داستانی…………………………………………………………………………………………….

۱-۱-۳-         پیدایش شعر روایی در زبان فارسی عصر اسلامی…………………………………..

۱-۱-۴-         زمینه های فردی و اجتماعی شعر غنایی……………………………………………….

۱-۱-۵-         عمده شکل های شعر غنایی فارسی……………………………………………………..

۱-۱-۶-         داستان در ادب کلاسیک فارسی…………………………………………………………..

۱-۱-۷-         ادبیات در دوره ی (سامانیان- غزنویان- سلجوقیان- ایلخانیان و تیموری)…

۱-۱-۸-         بنیان های روایت………………………………………………………………………………

بخش دوم: ۱-۲- تصویرگری متون روایی در نگارگری ایران………………………….

۱-۲-۱- تاثیر سبک مانوی بر اولین تصویرگری کتب اسلامی……………………………

۱-۲-۲- نگارگری دوران (سلجوقی- ایلخانی- تیموری)…………………………………

۱-۲-۳- معیارهای ترکیب بندی در نگارگری………………………………………………….

۱-۲-۴- تحولات تدریجی ترسیم انسان در نقاشی ایران…………………………………..

بخش سوم: ۱-۳- مضامین بکار گرفته شده در سفالینه های ایران…………………..

۱-۳-۱- تاثیر مضامین ادبی ساسانی بر سفال اوایل اسلام………………………………….

۱-۳– منع تصویرگری و حضور خط در تزیین سفالینه های اسلامی……..

۱-۳-۳- مضامین سفالینه های اسلامی…………………………………………………………..

۱-۳-۴- سفالینه های اسلامی از جهت تکنیک لعاب زنی و نقش زنی………………

۱-۳-۵- مضامین سفالینه ی عهد ایلخانی و تیموری……………………………………

بخش چهارم: ۱-۴- مقایسه نقوش روایی در نگاره ها و ظروف سفالی…………

۱-۴-۱- ویژگی صفحه آرایی نگاره ها و سفالینه ها (از جهت نوشتاری- تصویرگری)

۱-۴-۲- ظروف سفالی با مضمون تصویر و نوشته……………………………………………

۱-۴-۳- مقایسه ی نگارگری و سفالگری از جهت چگونگی نقش زنی…………………

۱-۴-۴- همنشینی نقوش تزیینی با خوشنویسی………………………………………………..

۱-۴-۵- تاثیر نگاره های ادبی بر تصویرگری سفالینه ها……………………………………

۱-۴-۶- عناصر تصویری مشترک بین نگاره ها و سفالینه ها………………………………….

۱-۴-۷- وضوح اشعار و جلوه ی آن در تصویرسازی نگاره ها و سفالینه ها…………

فصل دوم: ۲- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر سلجوقی………………………………

بخش اول: ۲-۱- لعابهای دوره سلجوقی………………………………………………………..

۲-۱-۱- ویژگی لعاب زرین فام و ارتباط آن با فراورده های سفالی سلجوقی………..

۲-۱-۲- سفال زرین فام…………………………………………………………………………………

۲-۱-۳- ویژگی تصویری و نوشتاری سبک ری……………………………………………….

۲-۱-۴- سفال زرین فام کاشان……………………………………………………………………….

۲-۱-۵- شهرهای ساخت سفال زرین فام (گرگان، ساوه)…………………………………..

بخش دوم: ۲-۲- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر ایلخانی…………………………..

۲-۲-۱- سفالینه ی دوره مغول و ایلخانی در سده های هفتم و هشتم ه. ق…………..

۲-۲-۲- کاشیکاری دوره ایلخانان مغول…………………………………………………………..

۲-۲-۳- وضعیت سفالگری در دوره ایلخانی……………………………………………………

۲-۲-۴- محتوای تصویری سفالینه های ایلخانی……………………………………………….

بخش سوم: ۲-۳- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر تیموری…………………………….

۲-۳-۱- وضعیت سفالگری تیموری……………………………………………………………….

۲-۳-۲- سفالگری تیموری و تاثیرپذیری از چین…………………………………………….

۲-۳-۳- تکنیک ها و طرح های عهد تیموری…………………………………………………..

فصل سوم: ۳- ارتباط مضامین ادبی- روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری……………………………………………………………………………………………..

بخش اول: ۳-۱- ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی…..

۳-۱-۱- ظروف مینایی و ارتباط نگاره های مکتوب با آثار سفالی این سبک……………..

۳-۱-۲- نقوش ظروف مینایی دوره ی سلجوقی……………………………………………….

۳-۱-۳- کاربرد نقوش بر روی ظروف سفالی……………………………………………………

بخش دوم: ۳-۲- بررسی نقوش نوشتاری- تصویری زرین فام ((اعم از کاشی و سفال) دوره ایلخانی- تیموری)

۳-۲-۱- سه سبک عمده ی نقاشی زرین فام……………………………………………………..

۳-۲-۲- عدم ارتباط متن و تصویر در آثار زرین فام سده ی ۷ ه.ق………………………

۳-۲-۳- اشعار کاشی های زرین فام ایلخانی………………………………………………………

۳-۲-۴- بررسی کاشی بناهای مذهبی و غیرمذهبی (کاخ ها)……………………………….

۳-۲-۵- کاشیکاران دوره ی ایلخانی…………………………………………………………………..

۳-۲-۶- کاشی های زرین فام ایلخانی با مضمون عاشقانه و تصویر زوج عشاق………..

۳-۲-۷- عدم تطابق تصویر و اشعار روی کاشی های زرین فام سده ی ۸ ه.ق…………

۳-۲-۸- تجلی شاهنامه بر کاشی های سده ی ۷ و ۸ ه.ق……………………………………….

۳-۲-۹- شناخت نقشی از شاهنامه اسب سوار و باز(شاهین)…………………………………

۳-۲-۱۰- عناصر چینی- ایرانی بر کاشی های تخت سلیمان………………………………….

۳-۲-۱۱- تطابق اشعار با کاربرد ظرف……………………………………………………………….

۳-۲-۱۲- اشعار، چگونه در اختیار کاشیکار قرار می گرفت؟…………………………………

۳-۲-۱۳- اهمیت اشعار روی کاشی و ظروف در تصحیح متون ادبی……………………..

۳-۲-۱۴- نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار……………………………………………………..

بخش سوم: ۳-۳- بررسی وجوه اشتراک نقوش سفالینه ها و نگاره های مکتوب (با       معرفی چند نمونه)…………………………………………………………………………..

۳-۳-۱- شباهت های نقوش نگارگری با سفالگری دوره ی سلجوقی………………………….

۳-۳-۲- بررسی و مقایسه ی نقش کاشی با مضمون بیژن در چاه با نگاره ی آن…………..

۳-۳-۳- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ضحاک ماردوش با نگاره ی آن…..

۳-۳-۴- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ایرج و برادران با نگاره ی آن……..

۳-۳-۵- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون خسرو و شیرین با نگاره ی آن…….

۳-۳-۶- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون بهرام و آزاده با نگاره ی آن………..

۳-۳-۷- بررسی نقش فتنه و گوساله……………………………………………………………………….

-۳- تعریف مساله و بیان سوالهای اصلی تحقیق:با عنایت به موضوع انتخاب شده،‌ بررسی نقوش روایتگری سفالینه های دوران سلجوقی تا پایان عصر تیموری مد نظر است. مواد مورد پژوهش سفال وکاشی بوده و جنبه ادبی آثار در اولویت قرار دارد؛ و آثاری مورد بررسی قرار خواهد گرفت که، در برگیرنده نقوش و نوشته های ادبی ( منظوم یا منثور ) که جنبه بازگویی داستانی دارد ، می باشد. از جمله موارد قابل توجه بررسی تفاوت بین مضامین ادبی هر دوره می باشد . همچنین بررسی کاربردهای انواع خطوط خوشنویسی متناسب با شرایط فرهنگی و هنر ( ادبیات) دوره ها و چگونگی تأثیر و تأثّر هنرمند و چگونگی انعکاس آن بر روی آثار مد نظر می باشد. و همچنین بررسی کاربرد انواع خطوط ( خوشنویسی ) در رساندن پیامِ تصاویر ارائه شده انجام خواهد شد.

سوالهای اصلی تحقیق:

۱- مضامین ادبی مورد استفاده در آثار مورد نظر دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری چه تفاوتی نسبت به یکدیگر دارند؟

۲- درصد فراوانی مضامین ادبی در هر دوره چه میزان است ؟

۳- متن نوشته حواشی تزیینات تصویری، تا چه میزان با تصاویر مرتبط می باشند ؟

۴- کدامیک از انواع خوشنویسی در آثار مورد نظر در رساندن پیام موثرتر بوده اند ؟

۳-۳- پیشینه تحقیق و ضرورت انجام تحقیق:

طبق بررسی صورت گرفته جهت یافتن پیشینه تحقیق و با مطالعه پایان نامه ها و کتب مربوط به سفال با مطالبی مواجه شدم که برخلاف عناوینی که دارند اشاره کوچکی به تصاویر کار شده بر روی سفالینه ها شده است و یا حتی محقق فقط به معرفی تصویری(بدون شرح تصویر و متن نوشته)اکتفا نموده است و بیشتر جنبه فنی آثار تولید شده مد نظر بوده است. ۱- به عنوان مثال پایان نامه ای با عنوان بررسی نقوش کاشیهای زرین فام در دوره سلجوقیان و مغولان ۶ تا ۸ ه.ق خانم ناهید صالحی

فصل دوم با عنوان ویژگی نقاشی سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری در سه بخش به توضیح و شرح لعابهای دوره سلجوقی، ایلخانی و تیموری، نحوه ی طراحی و برخی ویژگی طراحی شهرهای مختلف پرداخته است.

بخش اول از فصل دوم، با عنوان  لعابهای دوره ی سلجوقی: انواع لعابهای سلجوقی معرفی شده و به بیان شرح لعاب زرین فام پرداخته است و به ذکر ویژگی های سفال زرین فام شهرهایی چون ری، کاشان، ساوه و گرگان مطالبی ارائه شده است.

در بخش دوم فصل اول در بیان ویژگی نقاشی سفالینه های عصر ایلخانی به معرفی فراورده های سفالی ایلخانی پرداخته، که شامل کاشی و انواع ظروف می باشد و محتوای تصویری سفالینه های ایلخانی و کاشیکاران ایلخانی و وضعیت سفالگری در دوره ایلخان مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش سوم فصل اول، ویژگی های سفالینه های عصر تیموری با معرفی تکنیک ها، طرح های عصر تیموری، وضعیت سفالگری تیموری آغاز می شود. و در آخر به  تاثیرپذیری از چین در سفال تیموری پرداخته شده است.

فصل سوم با عنوان ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری در سه بخش تنظیم شده است.

بخش اول درباره ی ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی است. در بیان این بخش باید بگویم که اهمیت لعاب مینایی و تشابه طراحی سفالینه های این سبک با نگاره های سلجوقی باعث شده است که به بیان این لعاب بپردازیم. در داخل این بخش به مباحثی همچون ویژگی فنی و تصویری ظروف مینایی در شهرهای مهم این شیوه مانند ری و کاشان به دلیل خصوصیات مهمی که دارند توجه شده است. توجه به نقوش اسلامی و ویژگی هایی که در نحوه ی طراحی و مضامین تصویر شده وجود دارد، ما را برآن می دارد به ارتباط این نقوش با روایات ادبی بپردازیم.

در بخش دوم فصل سوم نقوش نوشتاری- تصویری زرین فام؛ اعم از کاشی و سفال در دوره ایلخانی و تیموری بررسی شده است. زیر مجموعه های این بخش عبارتند از مناطق مختلف تولید زرین فام و بیان و توضیح سه سبک عمده ی نقاشی زرین فام با عنوان سبک درشت نقش، سبک ریز نقش و سبک ری.در ادامه به عدم ارتباط متن و تصویر در آثار زرین فام    سده ی ۷ ه.ق پرداخته شده است. در این قسمت تصاویری که بر صفحه ی کاشی و ظروف نقش شده اند، ارتباطی با خنشنویسی حواشی کاشی و ظرف ندارند، در قسمت بعد استفاده از اشعار در کاشی های زرین فام ایلخانی، بناهای مذهبی و غیرمذهبی (کاخها )مد نظر قرار گرفته است. بناهایی مذهبی مانند امامزاده جعفر دامغان و بناهای غیر مذهبی مانند کاشیهای کاخ تخت سلیمان. در خلال مطالب این بخش به کاشی های زرین فام با مضمون عاشقانه و تصویر زوج عشاق پرداخته شده و عدم تطابق تصویر و اشعار روی کاشی های زرین فام سده ی ۸ ه.ق مورد مطالعه واقع شده است. شاهنامه و تاثیرات آن باعث شده است هنرمندان زیادی به تصویرگری داستان شاهنامه بپردازند و مردم نیز استقبال زیادی از شنیدن و دیدن این مضامین از خود بروز می دادند.

حضور شاهنامه و روایت تصویری داستانهای شاهنامه در کاشی ها و ظروف، نگارنده را برآن داشت تا برخی از آثاری را که مضامین شاهنامه ای در خود دارد، معرفی نماید و در این رابطه عناصر و نمادهای تصویری شاهنامه را که در سفالینه ها دیده شده است مثل اسب سوار و باز، سیمرغ و … برشمارد. و عناصر چینی و ایرانی در کاشی های تخت سلیمان نیز شناسایی شده؛ در یک نمونه تطابق اشعار با کاربرد ظرف بررسی شده است. در بیان اشعاری که بر کاشی ها نوشته شده است ذکر چند مورد ایجاب نموده، که بگوییم اشعار چگونه در اختیار کاشیکار قرار گرفته و اینکه آیا اهمیت اشعار روی کاشی و ظروف در تصحیح متون تاثیر داشته یا خیر. ودر ادامه، به نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار پرداخته و در بخش سوم فصل سوم با عنوان بررسی وجوه اشتراک نقوش سفالینه ها و نگاره های مکتوب، شباهتهای نقوش نگارگری با سفالگری دوره سلجوقی مورد مقایسه قرارگرفته است.

در انتهای فصل سوم هشت نمونه آثار سفالی با مضمون ادبی در مقایسه با نگاره ها یی مشابه، (از نظر محتوا و نقش) معرفی شده است. عناوین به قرار زیر است:۱- بررسی و مقایسه ی  نقش کاشی با مضمون بیژن در چاه با نگاره ی آن، ۲- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ضحاک ماردوش (۲ اثر) با نگاره ی آن ، ۳- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ایرج و برادران با نگاره ی آن ، ۴- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون خسرو و شیرین به علاوه معرفی نگاره خسرو شیرین متعلق به دوره ترکمانان ، ۵- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون بهرام و آزاده (۳ اثر) با نگاره ی آن ۶-  بررسی نقشی با مضمون فتنه و گوساله. در تمامی موارد ذکر شده همانطور که دیده می شود مضامین شاهنامه ای از توجه خاصی برخوردار بوده. و اکثراً مضامین شاهنامه ای بر آثار تصویر شده است و در تمامی آنها نوشته ای که مرتبط با تصویر، که گویا و روایت کننده تصاویر باشد وجود ندارد و خود تصاویر در نهایت سادگی و زیبایی چکیده و عصاره موضوع را بازگو می کنند.

پیشینه ی تحقیق :

۱۶- م . م  اشرفی ، همگامی نقاشی با ادبیات در ایران از سده ی ششم تا یازدهم ه ق . مترجم رویین پاکباز.

 نویسنده ی این کتاب به هنر نگارگری ایران سده ی ششم تا یازدهم ه ج پرداخته است . در این مبحث توجه به ادبیات و انعکاس اشعار در نگاره ها مورد بررسی قرار گرفته است . نسخه های مصوّر با مضمون ایرج و برادران ، بهرام و آزاده و نسخه هایی از مکتب شیراز سده ی هشتم ه ق چند نمونه دیگر؛ در این کتاب موجود است. بعلت در دسترس بودن نسخه های موجود در دست مؤلف این تصاویر از نظر تازگی منحصر بفرد و متأسفانه بی کیفیت تشخیص داده شده است و در کتابهای دیگر که نگارنده به تحقیق درباره ی آنها پرداخته ، این تصاویر درج نشده است و از این حیث دارای نوعی امتیاز می باشد .

۱۷- رحیموا.ی . آ. پولیاکوا ، نقاشی و ادب ایرانی . زهره فیضی

مؤلف این کتاب توجه لازم و کافی به نگارگری و ادبیات نموده است . در این کتاب سیر تاریخی هنر نگارگری و همبستگی آن با ادبیات ذکر شده است . در مباحث درج شده درباره ی نقش انسان و سیر تکاملی طراحی انسان در نگاره ها ، مطالب ارزنده ای ارائه شده و نمونه های زیادی از نگاره های سده هشتم و نهم با عناوین خسرو و شیرین ، لیلی و مجنون و … همراه با ذکر اشعار معرفی شده است . در برخی نمونه ها مانند داستان فریدون و پسرانش به جو سیاسی در چگونگی توجه به مضمون اثر در دوره ای خاص مطالبی آمده است. در آن بخش از رساله که به مقایسه ی نقوش انسانی در نگاره ها و سفالینه ها مواردی ذکر شده ، این کتاب برای نگارنده بسیار مفید واقع شد .

۱۸- جلال الدین همایی ، تاریخ ادبیات ایران از قدیمترین اثر تاریخی تا عصر حاضر، ج۱ و ۲

در این کتاب همانگونه که از نامش پیداست به تاریخ ادبیات ایران پرداخته شده است و در بخش ادبی رساله (فصل یک بخش یک ) بسیار مثمر ثمر واقع شد .

۱۹- یان ریپکا و دیگران , تاریخ ادبیات ایران ” پژوهشی درباره ی دگرگونی تاریخی زبان و ادبیات فارسی تاجیکی از زمان باستان تا آغاز سده ی ۲۰ ” کیخسرو کشاورز

 در بخشی از این کتاب بطور منظم و مجزا به سیر تاریخ ادبیات ایران پرداخته شده است ؛ مؤلف این کتاب ، غیر از توجه به سبک های ادبی به جو سیاسی حاکم بر جامعه و ارتباط آن با ادیبان و شاعران توجه نشان داده و زندگینامه ی برخی شاعران مشهور ایران، و ارتباطی که با آفرینش اثر ادبی ایشان دارد، را نقل نموده است .

۲۰- زهره روحفر ، تجلی شاهنامه در هنر اسلامی ایران

مؤلف، مجموعه ای از آثار که در محدوده ی هنر اسلامی است ( نگاره ها – سفالینه ها ، قلمدانها ، آثار فلزی و…)و دارای نقشی از مضمون ادبی بالاخص شاهنامه ای است را مورد بررسی قرار داده است . این کتاب نتیجه ی مجموعه ی آثاری است که در موزه( موزه ی ملی ایران سال جهانی میراث فرهنگی ۱۳۸۱) به نمایش در آمده، و توجه به مضمون شاهنامه ای آثار در اولویت بوده است . ذکر مواردی همچون نمادهای شاهنامه ای در آثار سفالی و توضیحاتی راجع به اشعار ، تاریخ ساخت اثر یاعث شده است خواننده با دیدی کارشناسانه به نقوش بنگرد . برخی جزییات راجع به ویژگی آثار تقریباً جدید و دست اول تشخیص داده شده است، که مؤلف در این کتاب به صورت یکجا به جمع بندی آن ها پرداخته است . مطالب این کتاب در جمع آوری نقوش مرتبط با شاهنامه دراین رساله بسیار مفید واقع شد.

۲۱- عبدالسلام کفافی ، ادبیات تطبیقی پژوهشی در باب نظریه ادبیات و شعر روایی ، سید حسین سیدی.

در این کتاب به طور جامع به ادبیات و داستان های ایران و اعراب به طور کامل پرداخته و در بخشی کوچک به ویژگی ادبیات باختر نیز توجه شده است . نویسنده این کتاب نسخه های ادبی متقدم ایران را معرفی نموده و سیر تکاملی ادبیات ایران قبل و بعد از اسلام را به طور کامل و ریشه ای معرفی کرده است و سیر تأثیرات اسلام بر ادبیات ایران را یرشمرده است مطالب این کتاب بسیار در بخش ادبی و ذکر آثار فارسی مفید واقع شد .

۲۲- ناصر خلیلی ارنست ، ج . گروبه ، سفال اسلامی ( ۷ ) از گزیده ی ده جلدی مجموعه هنر اسلامی

 این کتاب دارای مطالب بسیار ارزنده ای راجع به فن و نقوش سفالینه ها و معرفی تصویری بخشی از سفالینه های ایران می باشد . در این کتاب نمونه آثاری درج شده است که از نظر نگارنده دست اول و تازه می باشد . در بخشی از رساله که به بررسی برخی مضامین روایی سفالینه ها می پردازد ؛ با معرفی سفالینه ای با محتوای فریدون و ایرج کمک زیادی در جمع آوری نمونه ها به نگارنده شد .

۲۳- محمد یوسف کیانی ، فاطمه کریمی ، پیشینه ی سفال و سفال گری در ایران

در این کتاب نویسنده به معرفی برخی ظروف سفالی متعلق به دوره ی اسلامی پرداخته است . طراحی شکل ظروف و طراحی ضخامت آنها را به شیوه ی مطالعات باستان شناسی با ذکر مشخصات ظرف از جمله ؛ تکنیک ساخت ، سال تولید ، شهر سازنده ، اندازه و قطر ظرف و ویژگی تصویری ( گیاهی – حیوانی – انسانی )  به علاوه ذکر اشعار و نوشته ها گرد آورده است .

۲۴- سیف ا… کامبخش فرد ، سفال و سفالگری در ایران

در این کتاب نویسنده هنر سفال گری را به دو بخش اسلامی و ماقبل اسلام تقسیم نموده است . در بخش اسلامی تکنیک و روش های گوناگون لعاب کاری سفالینه ها بررسی شده است و به لعاب مینایی و مشخصات  و تأثیر پذیری آن از نگاره ها و کتب ادبی پرداخته است .

۲۵- فائق توحیدی ؛ فن و هنر سفالگری

نویسنده ی این کتاب در بررسی سفالینه های اسلامی به دسته بندی زمانی و تکنیکی سفالینه های ادوار مختلف پرداخته ؛ و سفالینه های دوران ( سلجوقی – ایلخانی – تیموری ) را از نظر نقوش و شکل و ارتباطات تاریخی بررسی کرده است ؛ در بیان لعاب ها ، نویسنده به معرفی تکنیک های مختلف لعاب زنی که در پیش برد چگونگی سهولت روند اجرای نقوش بر روی سفال می انجامد، پرداخته است …………………………….

تکامل سیمای انسان در نقاشی ایرانی از تحول آن در ادبیات جدایی پذیر نیست و به طور کلی در ارتباط مستقیم با تحول تدریجی تزیین نسخه های خطی و زبان هنری و نقاشی و امکانات تجسمی آن است. اگر بخواهیم به بررسی تحول تدریجی سیمای انسان در نگاره های مکاتب مختلف که از قرن هفتم آغاز می شود بپردازیم، خواهیم دید که چگونه چهره انسان از جنبه صرفاً تزیینی و نقش گونه خارج شده و ارزشی فی نفسه و آکنده از مضامین واقع گرا کسب می کند؛ و سپس در قرن دوازدهم تا سیزده از نو به گونه  ای مشخص و قراردادی تبدیل و در طول زمان با افت و خیزهای چندی تداوم می یابد؛

ترسیم چهره در نگاره ی ورقه و گلشاه:

ورقه و گلشاه، اثر عیوقی، امکان راهیابی به اصول و قوانین تصویرگری و شناسایی روش های بنیادی ترسیم انسان در مراحل اولیه این هنر را فراهم می سازد. مضمون سنتی شرقی این منظومه، در وصف حال دو دلداده و نیروی عشق آنان و از میان برداشتن موانع در جهت وصال و یگانگی است.

مولف در سرودن این اثر، مطابق سنت های موجود، بدون پرداختن به جزییات مشخص، هیچ کوششی در جهت احیا و جان بخشیدن و متمایز ساختن آن ها از طریق بکارگیری مشخصه های فردی نمی کند؛ بطوریکه آن دو با رخساره ای گرد، دهان کوچک، چشمان بادامی، ابروانی کمانی و دوگیسوی فروهشته توصیف می شوند….

دلدادگان با هاله ای بر گرد سر به گونه ای بسیار متشابه ترسیم شده اند. تشابه جامه (پیراهن و شلوار گشاد) و خطوط چهره و آرایش موی سر، به قدری است که بدون رجوع به نوشته های بالای نگاره، تشخیص هویت آن دو ناممکن است…می توان گفت که چهره پردازی شاعر و نقاش، از ارزشی همطراز برخوردار است….)) پولیاکوا همان، خلاصه صفحه ۱۱۳٫

ترسیم انسان در بررسی شاهنامه نسخه ی شیراز[۱]:

در تصاویر شاهنامه فردوسی نسخه ی شیراز می توان شاهد مرحله بعدی در ترسیم انسان بود. نسخه به خط نسخ، خط رایج قرون هفتم – هشتم کتابت شده است. پنجاه و دو نگاره منظومه، هر چند که از دیدگاه نسخه آرایی هماهنگ با متن شاهنامه اند، لیکن بدون رعایت ترتیب مشخصی جایگزین شده اند؛ بطوریکه گاه با گذاشتن دو نگاره در یک صفحه، ورقه به شدت سنگین شده است. و نگاره ها نه صرفاً به منظور تزیین متن بلکه در جهت القای مضمون اثر ترسیم شده اند. سبک موجز دیوارنگاری، چهره پردازی پرشکوه و زمینه ساده (به رنگ قرمز یا زرد) یا مملو از نقش و نگار نقاشی های این  نسخه خطی، نزدیکی و مشابهت بسیاری با تصاویر ورقه و گلشاه دارد. لیکن نقاش در ترسیم قهرمانان، در پی نشانه های قراردادی انفرادی است؛ و این نکته را می توان در برخی نگاره ها و بویژه در صحنه کشته شدن ایرج به دست برادرانش، مورد مطالعه و بررسی قرارداد.

مراحل تکوین این داستان در شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی به فصاحت وصف شده، و بدین سبب نقاش نیز به خوبی از عهده توصیف نقطه اوج مضمون اثر بر آمده است.»

تحولات تدریجی ترسیم انسان در نقاشی ایران[۲]:

بی مناسبت نیست که پیش از سخن گفتن درباره اصول و طریق ترسیم انسان در عرصه ی نگارگری و نسبت متقابل آن با اسلوب های ادبی، به ذکر مختصات این گونه نقاشی بپردازیم که به عنوان یکی از انحای هنرهای تجسمی قرون میانه (۱۳-۱ هـ) در کشورهای مسلمان مشرق زمین به مرحلۀ ظهور رسیده است.

از آنجا که اسلام به واسطه ی خاتمه دادن به بت پرستی، ترسیم و نمایش صور موجودات ذی روح و تندیس سازی را حرام دانسته است، به مسلمانان دستور داده می شد که تنها نبات و جماد را به تصویر کشند. لیکن با تورق برگ های زرد رنگ نسخه های خطی قرن وسطای شرق و بررسی نقاشی های این گونه آثار، با تصاویری از انسان به منزلۀ موضوع اصلی در کنار پرندگان و دیگر جانداران مواجه می شویم….

بدین جهت، مسلمانان در آغاز کار، صور جاندار را از نقاشی های خود حذف کردند و به ایجاد و ابداع نقش هایی زیبا و دلربا از اشکال نباتی و هندسی روی آوردند که گاه به هم می آمیختند. بدین ترتیب فن آرایش و تزیین از مشخصات و مزایای فنون اسلامی شد. به گفته ی تجویدی ((هنر اسلامی با روی آوردن به نقش هایی که کمتر طبیعت خارج را مورد سر مشق قرار دهد هر چه بیشتر به هنری عمیق و مجرد دست یافته است… و در چنین عالمی در هنر با جهان مثالی که پدیده ها همگی در آنجا با رنگ ها و طرح های خاص خود حضور دارند بیگانه نمی تواند بود. البته نباید پنداشت که تمامی آثار تصویری همگی یکسره نقوش انتزاعی می باشد، بلکه به موازات طرح ها و اشکال مجرد بین این آثار به نقوشی که در آنها از اندام انسانی و حیوانات و پرندگان و گیاهان دیگر سرمشق گرفته شده است، بر می خوریم، و بویژه در آنجا این هنر از هنر تصویری ایران ساسانی، الهام جسته است. این گرایش بیشتر مشهود است. ولی نکته قابل توجه اینجاست که … هنرهای تصویری ایرانی خود نیز از دیرباز با جهانی پیوند داشت که در سرحد عالم مجردات و عالم بدیهیات حسی قراردارد.)) اکبر تجویدی، نقاشی ایران از کهن ترین روزگار تا دوران صفویان، ص ۶۳ و ص ۶۴ .

تفسیر و توصیف انسان در نقاشی و ادبیات[۳]:

بدین سان تحول تدریجی ترسیم و توصیف انسان در نقاشی، تا اندازه ای متفاوت با فراگرد ادبی این جریان بوده و نقاشی های قراردادی اولیه در سده های هفتم و هشتم هجری به سوی واقع گرایی فزاینده سده های نهم و دهم و سپس در جهت انعکاس احساسات انسانی (سده یازدهم) تداوم یافته است.

نقاشان سده ۶ تا ۹ ه. ق، با بکارگیری خزاین و امکانات تجسمی ویژه خود توانستند در عالی ترین مظاهر نقاشی مکاتب مختلف، افکار و قواعد ادبیات کلاسیک و تاریخ نگاری را با ایجاد سبکی که تطابقی چشمگیر با کلام منظوم داشت، در مسیر طبیعی تحقق بخشند.

مقایسه روش های ایجاد سیمای انسان در ادبیات و شیوه های ترسیم آن در نقاشی نشان داده است که موازین و قواعد کلی نظیر اصول مرسوم و واقع گرایی جزئیات نمادها، پایه و اساس تعبیر انسان در عرصه های خلاقیت و آفرینندگی ادبیات و نقاشی بوده است.

نگارگران نیز چون شاعران، به هنگام ترسیم افراد درجه دوم نظیر نمایندگان مردم، پیشه وران، تجار و سایرین، از آزادی بیشتری برخوردار بوده و از این رو، این افراد را به واقع نشان داده اند و با ترسیم حالات و حرکات اندام و چهره ها و دیگر جزئیات، وجوه  تمایز و مختصات هریک را به خوبی به نمایش در آورده اند. لیکن سیمای سلطان و شیوه های ترسیم آن، به طور قابل ملاحظه ای تغییر ناپذیر و دائمی مانده و معمولاً از چارچوب معیار متداول فراتر نرفته است. گذشته از آن در تکرار سنتی مضامین و شیوه های مختلف، قراین و مشابهاتی به چشم میخورد. به طوری که در حوزه های ادبی تکیه بر شواهد و مستندات بسط یافته، و در نگارگری با به کارگیری چارچوبه و  مثنا برداری از عناصر و اجزای ترکیب بندی استادان بنام، گرایش همسانی به مرحله بروز رسیده است. این روش ارتباط تنگاتنگی با سنت گرایی هنر شرق داشته است و یکی از ویژگی های اصلی آن تلقی می شود. به طوری که هدف نقاش یا شاعر، به هیچ وجه مصروف به ایجاد مضامین و روش های نونبوده است و فقط در

حد توصیف مضمون شناخته شده ای که با اهداف مورد نظر تناسب داشته باشد، باقی می ماند.

در نقاشی نیز همچون ادبیات، بخش هایی نامتناجس و اجزای ناهمگون، در روش ترکیب چهره و به طور عمده سیمای ((سلطان آرمانی)) به کار گرفته شده است.

گاه در یک نسخه خطی تصاویر مختلفی از یک شخص مشاهده می شود، زیرا نقاش مقید به قیود چهره گشایی نبوده و قهرمان را متناسب با متن به تصویر کشیده است.

در مواردی، نگارگر به منظور نشان دادن سلطان و یا شخصی دیگر در موقعیت های متفاوت، او را دوبار، در یک نگاره ترسیم کرده است…. بدین سان مسیر رشد و تکامل حوزه های نقاشی و ادبی خاورمیانه همزمان نبوده و تحول تدریجی نقاش زمانی پس از بالندگی ادبی به وقوع پیوسته است.

در روزگاری که، در ادبیات سدههای چهارم و پنجم هجری، نمونه های روشن و واقع گرایانه ای در خلاقیت رودکی و بیهقی پدید می آمد، نقاشی ظاهراً در مراحل اولیه پیدایی آن بوده و تاکنون آثار چندانی از این دوره یافت نشده است، اما می توان عدم تکامل ابزار و دیگر عوامل فنی و اوج شیوه های قراردادی را در شمار وجوه تمایز آن با نقاشی سده های ششم و هفتم دانست.

در دورانی که ادبیات به جای توجه به خصایل درونی انسانی و پرداختن به باطن، به نوعی ظاهرگرایی کشیده می شود، هنر نقاشی به رغم پایبندی به چارچوب موازین قراردادی قرون وسطایی، در جهت گسترش شیوه های بیان و گزینش موضوعات معینی که واقع گرایی را قوت می بخشد، در حرکت است. بدین لحاظ در دوره های بعد، نقاشی با دور شدن از متون ادبی، بیان مستقلی یافته و با  انتخاب مضامین غیر ادبی و چهره پردازی، در مسیر جدیدی گام می نهد. احتمالاً این اختلاف ناشی از واقع گرایی بیشتر هنر نقاشی و استناد آن به جنبه های مشخص و عینی زندگی است؛

و از این روی برداشت تجریدی طرق ادبی و مثلاً اشعار صوفیانه را بر نمی تابد.

بدین لحاظ می توان گفت که وحدت بسیاری از نظر تفکر و شیوه بیان بین مولف اثر ادبی و نگارگر وجود داشته است؛ که به واضح ترین شکل در تصاویر ((ورقه و گلشاه)) و یا در تک چهره های رسمی ((جامع التواریخ)) رشید الدین به چشم می خورد. در این موارد، تشابه شخصیت های ادبی و نقاشی را نمی توان صرفاً ناشی از محدودیت شیوه های فنی و مهارت هنری نقاشان قرون وسطی دانست؛ بلکه این امر به میزان وسیعی از طریق پیش نمونه های ادبی، وارد عالم نقاشی شده است. به تناسب اعطای خصایص قراردادی و سنتی وغالباً متضاد از سوی چکامه سرا، یا مورخ، به شخصیت مورد نظر، نقاش نیز در آفرینش مضامین مختلف، خصوصیات متفاوتی به شخصیت اثر خود بخشیده است.

بهزاد و نمایندگان مکتب وی، در این نوع تک چهره سازی از همعصران خویش استفاده می کردند. بدین سان، در دوره معروف تصاویر (خمسه) نظامی تک چهره هرمزد، در نقش سلطان آرمانی، شباهت به سلطان حسین بایقرا و تصویر اسکندر به عنوان حکیم نزدیکی بسیاری با علیشیر نوایی دارد.

در مواردی که شعرا با بیان مفاهیم پیچیده انتزاعی، از نمونه های کاملاً مشخصی برای مقایسه استفاده می کردند، نقاشان غالباً با نادیده انگاشتن تعمیم فلسفی، نقاشی را به تجسم اینگونه نمونه ها اختصاص می دادند.

در همین رابطه می توان به مجموعه نقاشی های دیوان خواجه حافظ شیرازی اشاره نمود… در بیشمار تصاویر داستان مشهور در پرواز (لاک پشت) در حقیقت شخصیت اصلی و نتیجه اخلاقی حکایت توجه به نقاشان را جلب نکرده؛ و تنها واکنش افراد مختلفی که ناظر این حادثه حیرت انگیز بوده اند، مورد  توجه آنان قرار گرفته است.

نقاش غالباً به کمک اجزای نمادین، به انعکاس افکار پیچیده تجریدی بیان شده د ر آثار ادبی می پردازد. چنان که ترسیم بلبل و گل سرخ، می تواند مظهری از جنبه های عاشقانه مکالمات تلقی شود. طرح و اتخاذ اینگونه روش های ابداعی و نمونه پردازی در عرصه نقاشی با گرایش فراینده شاعران و مورخان در جهت بکارگیری نوعی زبان استعاری نسبت نزدیکی دارد…. نظر به آنچه ذکر شد، باید توجه داشت که با وجو کلیه تمایزات بین نقاشی و متن تصویر شده، نحوه تلقی از انسان در ادبیات به طور اجتناب ناپذیری در فصاحت شیوه های بیان هنر نقاشی تأثیر گذار بوده است. بدین قرار، فراگرد پیچیده و طولانی تکامل ادبیات و نقاشی شرق میانه، که مظهر تلفیق ناگسستنی کلام و تصویر در شاهکارهای هنری نسخه های خطی قرون وسطاست. ودیعه ای گرانبها در گنجینه فرهنگ و تمدن جهانی تلقی می شود.

پولیاکوآ، همان خلاصه ص ۱۵۵ تا ص ۱۵۹٫

فصل اول:

 بخش سوم

تأثیر مضامین ادبی ساسانی بر سفال اسلامی:

به حضور اسلام، و تغییر مذهبی که درایران، منجر به تحول فرهنگی و اجتماعی شد به قدر لازم اشاره شد؛ اما در اینجا لازم به ذکر است از یک مقوله مهم که ارتباطی تنگاتنگ با حضور اسلام و تحول هنر بالاحض سفالگری دارد صحبت کنیم؛ همانطور که از بقایای فلز کاری دوران ساسانی بر می آید آثار سیمین و زرین بسیاری با  نقوش چشمگیری از صحنه ها ی شکار و حتی صحنه هایی از ادبیات زمانه همچون بهرام و آزاده تصویر۱۲ در حال چنگ نوازی تزیین شده است. درابتدا ظروف تهیه شده به وفور از فلز تهیه می شد وچون این هنر در خدمت در بار نیز بود فلزاتی گران قیمت همچون طلا و نقره، کاربرد بسیاری را در تولید اینگونه ظروف ایفا کرد. هنرمندان اوایل دوره اسلامی به دلیل آنکه الگوی تصویر خاصی از نقش زنی بر صنایع خود نداشتند از تصاویر و الگو های دوره ساسانی جهت تزیین آثار خود بهره بردند.

از جمله نقوشی که پیوسته در ادوار اولیه اسلامی بسیار روی آن کار شده و هنرمندان در مزین کردن پدیده های هنری خود از آن بسیار مایه گرفته اند و می توان بکرات در آثار از آن سراغ گرفت، تصاویر امیران سوار بر اسب، طرح و نقوش جانوران و یا داستان بهرام گور و افسانه های معروف دوره ساسانی است. پوپ در کتاب سیر وصور نقاشی … تأثیر این افسانه را، بر آثار مصوران ادبی، و یا تأثیر پذیری که شاعران در مضامین شعری خود از این افسانه بردند را بدین قرار بر می شمارد «مضامین ساسانی مثل بهرام گور نشسته بر روی  تخت و دو شیر در جلو او بارها در نسخ شاهنامه و سایر اشعار فارسی در باره اعمال و کردار این شاه ساسانی تکرار شده است… تصاویر چندی از این داستان موجود است که احتمالاً منشأ در یک اصل ساسانی دارد. این طرح کهن بی تردید تصاویری از نوع خود را که در ارتباط مستقیم با اعمال و کردار این شاه کهن و باستانی ایران و مذکور در شاهنامه است. تحت تأثر قرار داده است داستان شاهان باستانی ایران هنوز در ذهن و زبان ایرانیان زنده بوده و احساسات شدید ملی ایرانیان تا به روزگار ما موجب زنده ماندن آنها شد تا آنجا که علی رغم تغییر مذهب آنان و سرنهادن به حکومت بیگانه اعراب در سالنامه ها، تاریخچه ها این قهرمان را مخلد کردند، تا اینکه فردوسی در اواخر سده چهار هـ/ ۱۰ میلادی آن ها را در حماسه سترک خویش گرد آورد.» ارتور ایهام پوپ، یر و صور نقاشی ایران، یعقوب آژند، چ دوم ، مولی، تهران، ۱۳۸۴ صفحه ۱۱٫ تصاویری از این شاهزاده بر روی دو سینی سیمین از دوره ساسانی بازنمایی شده است و هنرمندان مسلمان به دلیل نداشتن الگوی تصویری مناسب با آگاهی از این افسانه و دیدن تصاویری از این نوع نقوش در دست ساخته های هنری – کاربردی دوران ساسانی، در تزیین ظروف خود از این نقوش الهام گرفته و با تطبیق دادن طرح کلی آن از قبیل لباس و ظاهر فیگور با زمان کنونی موضوعات این نقوش را به کار برده اند ((هنرمندان و سفالگر اسلامی از هر نقش استفاده شده در نقش برجسته پیکره سه بعدی نقش افزوده، نقش کنده یا غالب خورده یا صحنه های داستان های حماسی – ادبی استفاده شده در ظروف فلزی و طلا و نقره ادوار گذشته جهت تزیین سفال الهام گرفته و با تغییراتی که با سبک وسیاق اسلامی نزدیک است آن را بر روی ظروف سفالین

……………………………….

……………

فصل سوم:

 ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه                                  های عصر سلجوقی- ایلخانی – تیموری

فصل سوم

 بخش اول

ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی:

مطالب این بخش خلاصه ای از کتاب سفال و سفالگری کامبخش فرد می باشد؛ همراه با مختصر تغییر و اضافاتی از جاب نگارنده:[۱] هنر اوایل اسلام در ایران تقلیدی آگاهانه از هنر ما قبل اسلام است؛ هنرمندان که در پی آفرینش آثار هنری خود بودند به دلیل نداشتن سر مشق تصویری مناسب نقشمایه هایی را از آثار قبل از اسلام اخذ نمودند.

سفالگران نیز از این امر مستثنی نبوده و به مانند دیگر هنرمندان از این نقوش بهره گرفتند؛ اکثر آثار ما قبل اسلام در بر گیرنده ی نقش جانوری و نقوش مایه های افسانه ای، اسطوره ای بود؛ و هنرمندان اکثراً این نقوش را بر آثار خود می نشاندند؛ کاربرد جام ها و ساغرهای زرین و سیمین که در گذشته به عنوان آثار مجلل و درباری مورد توجه شاهان بود به یکباره با ورود اسلام منع شد؛ اسلام که دین مساوات و برابری بود با هرگونه تجمل گرایی و اصراف مبارزه نمود در این رهگذر به برکت اسلام گل بی مقدار جلوه و جمالی بی مثال یافت و بر خلاف آثار زرین و سیمین به وفور در دسترس عموم قرار گرفت و به عنوان کالاهای روزمره زندگی وارد جوامع اسلامی شد، چرا که از قبل نیز ظروف سفالی همواره مورد استفاده ی عامه ی مردم بود. بعدها پس از پاگرفتن اسلام و گرایش مردم به این دین مبتنی ایرانیان که دچار فقر فرهنگی شده بودند، شروع به ارتباط با فرهنگ گذشتگانشان نمودند و توجه به آثار هنری- ادبی قبل از اسلام در رأس برنامه های ایشان قرار گرفت؛ به گفته کامبخش فرد « هر چند به کیش و مذهب اسلام وفادار مانند ولی شروع به احیای روابط خویش با ایران کهن کردند؛ فردوسی، شاهنامه خود را در دربار سامانیان شروع کرد، در شهرهای بلخ، سمر قند، بخارا و نیشابور دوره رنسانس و احیای واقعی ادبیات و هنر آغاز شد و پایه پای آن هنر سفالگری وارد مرحله جدیدی شد. »سیف الله کامبخش فرد، سفال و سفالگری درایران، ص ۴۵۲

با این اوصاف اولین گام همانطور که گفته شد؛ ساخت ظروفی بود که جای طلا را گرفت این ظروف که با گل رس و از خاک ساخته می شد، چنان توسط هنرمندان مسلمان ایرانی ارتقا یافت که به زودی جای طلا و ظروف سیمین و زرین را گرفت؛ پس از اینکه سفالگران خلاقیت هایی مبنی بر لعاب جلا دار از خودنشان دادند. توجه به نقش و طرح روی سفال نیز در رأس کارشان قرار گرفت. نقش های مورد استفاده در این ایام به جز نقوش پرندگان و جانوران و…. خطوط و نوشته هایی بود که ابتدا به خط کوفی و بعدها انواع خطوط تزیینی را شامل می شد.

بلافاصله بعد از پرداخت موفق لینک دانلود این پروژه فعال خواهد شد.