توضیحات

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در بخش اول برای ورود به بحث اصلی شرایط ارث به کلیات بحث پرداخته شده است. در فصل اول آن، تعریف واژه‌های کلیدی بحث مشتمل بر: تعریف ارث، تعریف موجبات ارث و طبقات

مختلف وراث، تعریف شرطیت در ارث و تعریف مانعیت در ارث، و در فصل دوم تاریخچه ارث در

عربستان قبل از اسلام مشتمل بر انواع توارث و در فصل سوم ویژگیهای قواعد ارث مشتمل بر

امری بودن قواعد وراثت و جزئی از احوال شخصیه بودن ارث و در خاتمه احوال شخصیه، ایرانیان

مقیم خارج و ایرانیان مقیم داخل و همچنین ایرانیان غیر شیعه و غیر مسلمان مورد مداقه قرار

گرفته است.در بخش دوم به موت مورث بعنوان اولین شرط وراثت پرداخته شده است.

در فصل اول آن موت حقیقی، در فصل دوم موت فرضی، دادگاه صالح رسیدگی به امور غایب مفقود

الاثر، تعیین امین اداره اموال وی، تصرف موقت اموال وی توسط ورثه و در نهایت حکم موت

فرضی غایب مفقود الاثر مورد بررسی قرار گرفته است.در بخش سوم به زنده بودن وارث در

حین موت مورث بعنوان دومین شرط وراثت پرداخته شده است. در فصل اول این بحث، حمل،

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

انعقاد نطفه وی قبل از موت مورث، اختلاف در آن، چگونگی رفع اختلاف، بررسی امکان ظهور و

بروز این اختلاف در حملی که در طبقات مختلف وراث می‌باشد، زنده متولد شدن حمل، سهم‌الارث وی و حاجبیت یا عدم حاجبیت او مورد مداقه قرار گرفته است، و در فصل دوم غایب

مفقود الاثر و موت یا زنده بودن او مورد بررسی قرار گرفته است، و در فصل سوم به موت اشخاصی که با یکدیگر قرابت قابل وراثت دارند و جهل در تقدم و تأخر موت ایشان و علم یا

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

جهل به تاریخ موت آنها و استثنائات وارده بر آن (غرق و هدم) پرداخته شده است.
در بخش چهارم به وجود ترکه بعنوان سومین شرط وراثت پرداخته شده است، فصل اول آن به

استقرار مالکیت وارثان بر ترکه اختصاص دارد و در فصل دوم به حقوق و دیون متعلقه بر ترکه، و

در فصل سوم نیز برخی از مصادیق اختلافی ترکه مورد بررسی قرار گرفته است.

در پایان نتیجه‌گیری بعمل آمده است که امید است بکارگیری آن قدمی هرچند کوچک در راه جلوگیری از تضییع حقوق اشخاص بوده و مسیر پرنشیب و فراز نیل به عدالت را هموارتر سازد.

۱۸۶صفحه فایل ورد (Word) فونت ۱۴ منابع و پاورقی دارد

پس از پرداخت آنلاین میتوانید فایل کامل این پروژه را دانلود کنید 

فهرست مطالب صفحه
مقدمه ۱
بخش اول : کلیات بحث ۶
فصل اول: تعریف واژه‌های کلیدی بحث ۸
مبحث اول: تعریف ارث ۱۱
مبحث دوم: تعریف موجبات ارث و طبقات مختلف وراث ۱۳

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مبحث سوم: تعریف شرطیت در ارث ۱۸
مبحث چهارم: تعریف مانعیت در ارث ۲۰
فصل دوم: تاریخچه ارث در عربستان قبل از اسلام ۲۲
مبحث اول: ارث به حلف وارث به حلف گروهی ۲۵
مبحث دوم: ارث به مؤاخات وارث به اسلام- ارث به هجرت ۲۷
مبحث سوم: ارث به تبنی وارث به استلحاق و خلع وارث به مولی رحم –

مولی عتاقه و مولی عقد ۲۸
فصل سوم: ویژگیهای قواعد ارث ۲۹
مبحث اول:‌ امری بودن قواعد وراثت ۳۱
مبحث دوم: ارث از احوال شخصیه است ۳۳

گفتار اول: احوال شخصیه ایرانیان مقیم خارج ۳۴

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

گفتار دوم: احوال شخصیه بیگانگان مقیم داخل ۳۵

گفتار سوم: احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه و غیر مسلمان ۳۷
بخش دوم: اولین شرط وراثت موت مورث ۴۰
فصل اول: موت حقیقی ۴۵
فصل دوم: موت فرضی ۵۰
مبحث اول: دادگاه صالح راجع به امور غایب مفقود الاثر ۵۲

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مبحث دوم: تعیین امین برای اداره اموال غایب مفقود الاثر ۵۴
مبحث سوم: تصرف موقت اموال توسط ورثه غایب مفقود الاثر ۶۰

مبحث چهارم: حکم موت فرضی غایب مفقود الاثر ۶۲
بخش سوم: دومین شرط وراثت زنده بودن وارث در حین موت مورث۶۹

فصل اول: حمل ۷۲
مبحث اول: انعقاد نطفه حمل حین الموت مورث بطریق طبیعی و یا تلقیح مصنوعی ۷۶
گفتار اول: امارات قانونی نسب و رفع اختلاف در زمان
انعقاد نطفه ۸۱

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

بند اول: طفل در زمان زوجیت متولد شده باشد ۸۳
بند دوم: طفل پس از انحلال نکاح متولد شده باشد ۸۵
۱٫ طفل پس از انحلال نکاح و بدون اینکه زوجه شوهر دیگری اختیار کرده باشد متولد شده

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

باشد. ۸۵
۲٫ طفل پس از انحلال نکاح و پس از اینکه زوجه شوهر دیگری اختیار کرده است متولد شده باشد. ۸۷
الف- الحاق طفل به شوهر اول ۸۸
ب- الحاق طفل به شوهر دوم ۸۹
ج- الحاق طفل به هر دو شوهر ۹۱
د- عدم الحاق طفل به هر دو شوهر ۹۳
گفتار دوم: نقش امارات قانونی نسب در رفع اختلاف در زمان انعقاد نطفه، در طبقات مختلف

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

وراث ۹۴
بند اول – نقش امارات قانونی در طبقه اول وراث ۹۷
۱٫ پدر و مادر ۹۷
۲٫ اولاد ۹۷
۳٫ اولاد اولاد ۹۸
بند دوم: نقش امارات قانونی در طبقه دوم وراث ۱۰۰
۱٫ اجداد ۱۰۰
۲٫ برادر و خواهر ۱۰۰
۳٫ اولاد برادر و خواهر ۱۰۲
بند سوم: نقش امارات قانونی در طبقه سوم وراث ۱۰۴

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

۱٫ اعمام و عمات و اخوال و خالات ۱۰۴
۲٫ اولاد اعمام و عمات و اخوال و خالات ۱۰۶
بند چهارم: نقش امارات قانونی در خصوص زوج و زوجه ۱۰۷
مبحث دوم: زنده متولد شدن حمل ۱۰۸

مبحث سوم: سهم الارث حمل ۱۱۲

گفتار اول: حمل حاجب حرمانی باشد ۱۱۳
بند اول: حمل حاجب حرمانی تمام وراث باشد ۱۱۴

بند دوم: حمل حاجب حرمانی بعضی از وراث باشد ۱۱۵
گفتار دوم: حمل حاجب حرمانی نباشد ۱۱۶
فصل دوم: غایب مفقود الاثر ۱۱۹
مبحث اول : موت غایب مفقود الاثر قبل از موت مورث ۱۲۱
مبحث دوم: زنده بودن غایب مفقود الاثر پس از موت مورث ۱۲۳

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

فصل سوم: موت اشخاصی که با یکدیگر قرابت قابل وراثت دارند ۱۲۴
مبحث اول: جهل درتقدم و تأخر و علم به تاریخ موت یکی از
آنها باشد ۱۲۶
مبحث دوم: جهل در تقدم و تأخر و تاریخ موت آنها باشد ۱۲۸
بخش چهارم: سومین شرط وراثت وجود ترکه ۱۳۴
فصل اول: استقرار مالکیت وارثان برترکه ۱۳۷

فصل دوم: حقوق و دیون متعلقه برترکه ۱۴۳
فصل سوم: بررسی برخی از مصادیق اختلافی ترکه ۱۵۰
مبحث اول: دیه ۱۵۲
گفتار اول: دیه قتل مورث ۱۵۳

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

گفتار دوم: دیه سقط جنین (حمل) ۱۵۵
گفتار سوم: دیه جنایتی که بر مرده واقع می‌شود ۱۵۷
گفتار چهارم: دیه سایر جنایات ۱۵۹

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مبحث دوم: وجه بیمه عمر ۱۶۱
مبحث سوم: طلبهای مورث ۱۶۴
مبحث چهارم: اموال اشخاص حقوقی مستقل از مورث ۱۶۶
مبحث پنجم: مستمری بازماندگان ۱۶۹
نتیجه گیری ۱۷۱
منابع و مآخذ ۱۷۴
۱- منابع فارسی ۱۷۵

الف: کتب ۱۷۵
ب: مقالات ۱۷۹
ج:‌مجموعه‌ قوانین ۱۸۰
د: مجموعه آراء وحدت رویه دیوانعالی کشور ۱۸۱
ه: مجموعه نظرهای مشورتی ۱۸۲
۲- منابع عربی ۱۸۳

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مقدمه
از هنگامی که انسان زندگی اجتماعی خویش را با تشکیل خانواده آغاز کرد و مالکیت فردی

برای او شناخته شد ، مسألۀ میراث نیز برای او مطرح شده و مورد توجه قرار گرفت و زنان نیز در این میان جای داشته و در ملل مختلف وضعیت میراث زنان متفاوت بود.

ارث در لغت از ماده ورث و به معنی بقاست ، در اصطلاح فقهی وحقوقی به معنای انتقال

دارایی و حقوق (میراث) شخص در گذشته (مورث) به شخص زنده (وارث) است که با، رعایت شروط و موازینی خاص انجام می پذیرد.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در قاموس اللغه آمده است: «ارث و میراث به معناى بقاء و باقیمانده چیزى است و وارث به معناى باقى، یکى از نامهاى خداوند است.» ارث در لغت عرب از «ورث یرث، ورثا و ارثا…» به

معناى‏انتقال مال یا دارایى متوفى به دیگرى (خویشاوندان نسبى یا سببى)، بدون عقد (قهرا) است.
همچنین در فرهنگ معین براى واژه ارث، چند معنا ذکر شده است، از جمله: «میراث بردن، مال

و دارایى شخص متوفى را صاحب شدن، ترکه، باقى گذاشتن مالى پس از مرگ خود، خواه با وصیت نامه باشد یا بدون آن، حقوقى که شخص به سبب مرگ افراد، مستحق مى‏گردد.»

اغلب فقهاى اسلام «ارث» را تعریف نکرده‏اند، چنان که محقق حلى در شرایع الاسلام بحث

ارث را با موجبات آن آغاز نمود. ولى شهید ثانى در شرح لمعه مى‏نویسد: «میراث، صیغه مفعال، و اصل آن از موراث بوده و «یاى» آن منقلب از واو است. میراث یا از ارث گرفته شده یا از

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

موروث. بنابر اول [معناى مصدرى]، یعنى: استحقاق انسان، نسبت به مال متوفى، اصالتا به دلیل خویشاوندى نسبى یا سببى و بنابر معناى دوم (مفعولى)، یعنى: آن چیزى که انسان در اثر فوت دیگرى، مستحق مى‏شود.»

و نیز در مفتاح الکرامه چنین آمده است: «میراث عبارت است از آنچه که انسانى با مرگ

دیگرى در اثر رابطه خویشاوندى نسبى و یا سببى اصالتا استحقاق پیدا مى‏کند.»
در قانون مدنى ایران نیز مانند اغلب قوانین دنیا، ارث تعریف نشده، با این حال،

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در ماده ۱۴۰ این قانون، ارث را از اسباب تملک شناخته شده است و در تعریف آن آمده است: «انتقال قهرى

دارایى و ترکه متوفى به ورثه او. منظور از دارایى، حقوق مالى متوفى است که هنگام فوت، دارا بوده است.»
در طول اعصار گذشته، در میان ملل و اقوام مختلف بر حسب نوع آدات و رسوم رایج مذهبی و

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

اجتماعی، ضوابط و تشریفات خاصی در زمینه انتقال اموال متوفی به بازماندگان، و کسانی که این اموال به آنان منتقل می گردد وجود داشته است.

آنچه بدیهی به نظر می رسد معیار انتقال اموال انسانها به دیگران، می بایست نوعی ارتباط و

علقه میان متوفی و بازماندگانش باشد. و کسانی که به متوفی نزدیکتر باشند علی القاعده در

این انتقال در اولویت قرار دارند. رابطه ای که می تواند موجب این انتقال به بازماندگان گردد

همانا یا «رابطه نسبی» است و یا «رابطه سببی».

نسب، رابطه ای است که میان انسانها از طریق ولادت به وجود می آید. و سبب رابطه ای

است که موجب آن تنها ازدواج بین زن و مرد است.

زنان مانند مردان، هم به موجب رابطه نسبی ارث می برند و هم به موجب رابطه سببی. اما

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مسئله ای که دارای اهمیت می باشد این است که ارث زنان نیز مانند سایر حقوق ایشان،

همانطور که در طول تاریخ تفاوتهایی با ارث مردان داشته است، با ارث مردان یکسان نبوده است.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در اکثر جوامع بشری این تبعیض نمایان است، در برخی از این جوامع زنان به طور کلی از ارث محروم بودند و در برخی دیگر صاحب سهم کمی از ارث می شدند.

در اسلام به سبب وضع خاصى که مرد به لحاظ مهر ، نفقه و برخى قوانین جزایى دارد، سهم الارث زن، نصف سهم، یعنى موقعیت ارثى زن معلول

وضع خاصى است که زن از لحاظ مهر و نفقه و غیره دارد. مهر و نفقه را امورى لازم و مؤثر در استحکام زناشویى و تامین آسایش

خانوادگى و ایجاد وحدت میان زن و شوهر است، و الغاء آنها، و خصوصا نفقه، موجب تزلزل اساس خانواده و کشیده شدن زن به فحشاء است.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

از این رو چون مهر و نفقه را لازم دانسته اند و بدین لحاظ تحمیلى بر مرد شده است، اسلام مى خواهد این تحمیل از طریق ارث جبران شود . بنابراین براى مرد دو برابر زن سهم الارث

تعیین شده است. در نتیجه مهر و نفقه است که سهم الارث زن را تنزل داده است .

می توان چنین ادعا نمود که با ظهور دین اسلام، تحولی شگرف در حقوق زنان مخصوصا میزان

و نوع ارث ایشان پدیدار گردید. اسلام، زنان را مانند مردان، صاحب سهمی از اموال متوفی

گردانید و سهم الارثی مشخص برای آنان در عناوین مختلف وضع نمود.

در حقوق ایران، که بر پایه احکام و دستورات اسلامی و فقه امامیه می باشد، زنان نیز همانند

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

مردان هم از حیث سبب و هم از حیث نسب، در زمره افراد ارث بر قرار دارند و سهم آنان در

موارد و شرایط مختلف لحاظ گردیده است. مطابق احکام اسلامی، در حقوق ایران نیز تفاوتهای در ارث زن و مرد وجود دارد مانند آنکه زن نصف مرد ارث می برد.

یکی از عناوینی که زن تحت این عنوان صاحب سهمی از ارث می گردد، عنوان زوجه می

باشد. زوجه به عنوان کسی که همسر متوفی است با تمام بازماندگان مورث، در تمام طبقات ارث بری، در ترکه به جای مانده شریک می باشد.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

البته ارث زن به عنوان زوجه، مانند دیگر موارد، تفاوتهایی با ارث مرد به عنوان زوج دارد.

به طور مثال زوج از تمام اموال زوجه در صورت فرزند دار بودن، یک چهارم و در غیر این صورت یک دوم

ارث می برد ولی زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم و در غیر این صورت یک چهارم از اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول ارث می برد.

با بررسی احکام شرعی و مقررات قانونی، سه تفاوت اساسی و مهم بین ارث زوج و زوجه آشکار می گردد:
۱) می توان چنین بیان داشت که اصولا سهم الارث زنان، نصف سهم الارث مردان است.ماده ۹۱۳ قانون مدنی.
۲) زوج از تمام اموال زوجه ارث می برد در حالیکه زوجه تنها از عین ا

موال منقول و قیمت اموال غیر منقول شوهر متوفی خود ارث می برد. به عبارت دیگر زوجه از عین اموال غیر منقول مانند زمین محروم می باشد.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

۳) در صورتی که زوج وارث منحصر باشد نصف ترکه را به فرض و مابقی را به رد ارث می برد

در حالیکه زوجه در صورت منحصر بودن تنها ربع ترکه را به ارث می برد و مابقی ترکه به او رد نمی گردد و متعلق به امام مسلمین و بیت المال است.

ما در این رساله قصد آن داریم تا با تکیه بر منابع فقهی و قرآنی و نیز روایات وارد شده، به بحث پیرامون موضوع ارث زوجه از اموال شوهر پرداخته،

حالات و شرایط گوناگون را تبیین، محرومیت های زوجه را بررسی و آراء مختلف فقهاء را بیان نماییم و سرانجام به نتیجه ای نائل گردیم که

ان شاءالله بتواند در آینده زمینه تغییر قوانین قرار گیرد و نیز پاسخی باشد به کسانی که تفاوت ارث بری زوجین را خلاف حقوق زنان می دانند.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

جا دارد اشاره گردد که در زمینه موضوع ارث زوجه منابع کمی در سطح دانشگاهی وجود دارد و

می توان چنین ادعا نمود که تنها یک کتاب در این زمینه و با همین موضوع نگاشته شده است

و آن نیز به دلیل تغییر نظر قانونگذار و اصلاحیه اخیر قانون مدنی نیاز به اصلاح و تجدید نظر

مولف دارد. اما در میان فقهاء و علمای امامیه چه قدیم و چه معاصر، این موضوع محجور نبوده و

بسیاری از ایشان در رسالات و تالیفاتشان ذیل عنوان باب ارث یا فرائض بدان پرداخته اند.

جهت مطالعه خوانندگان می توان به تعدادی از این آثار اشاره نمود، کتاب الذریعه مرحوم آقا

بزرگ تهرانی در جلد ۱۱ صفحه ۵۵، رساله‌هایی که در این زمینه نوشته شده را ایشان

آورده‌اند. البته فقهاء هم در کتاب الارث که اسمش در بین قدما کتاب الفرائض بوده، وقتی

می‌رسند به مسأله ارث زوجین، آنجا این بحث را مفصّل بیان می‌کنند، اما از کسانی که این بحث را مطرح نکرده، مرحوم صدوق در کتاب مقنع و هدایه، و مرحوم سلاّر در مراسم است.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

لیکن برخی دیگر از فقهاء آمده‌اند رساله‌ی مستقلی در این زمینه نوشته‌اند چون مسئله، مسئله‌ی مهمی ‌بوده است. مثل این موارد:

۱) رساله فی ارث الزوجه من العقار أو ثمنه نوشته میرزا محمدتقی نوری پدر حاجی نوری متوفی ۱۲۶۳ ق. ۲) مرحوم شهید ثانی نیز در

همین مورد رساله‌ی خاصی دارد به نام رساله‌ فی ارث الزوجه که در کتاب رسائل شهید ثانی چاپ شده است. ۳) مرحوم آقا سیدمحمدکاظم

یزدی صاحب عروه نیز رساله‌ای دارد با نام

رساله فی ارث الزوجه من الثمن أو العقار. ۴)

مرحوم شیخ طریحی صاحب وسیله السعاده هم رساله‌ای دارد فی ارث الزوجه وحرمانها من العقار. ۵) مرحوم آقای حکیم صاحب کتاب

مستمسک در همین مورد رساله‌ای دارد با نام رساله فی ارث الزوجه که این رساله در مجله

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

فقه اهل البیت شماره ۴۳ چاپ شده است. ۶) مرحوم شیخ الشریعه‌ی اصفهانی در همین

مورد رساله‌ای دارد با نام ابانه المختار فی ارث الزوجه. ۷) کتابی هم هست که سه رساله

درمورد ارث زوجه در آن چاپ شده و مربوط به موسسه‌ی امام صادق (علیه السلام) است.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

رساله‌ی اولش مربوط به شیخ الشریعه‌ی اصفهانی است که نامش گذشت؛ رساله‌ی دومش

مربوط به شیخ عبدالله مامقانی است؛ و رساله‌ی سومی ‌هم در آنجا آمده مربوط به آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی دام ظله است. ۸) رساله‌ی دیگری هم وجود دارد به نام نخبه

الافکار فی حرمان الزوجه من الاراضی والعقارکه مرحوم آقا شیخ محمدتقی بروجردی آن را

نوشته است؛ با قلم خوب و روانی هم نوشته است.

این یک تاریخچه‌ی اجمالی و کتبی که در این زمینه نوشته شده است.۹) رساله ارث زوجه از زمین اثر حاج شیخ محمد جواد فاضل

لنکرانی که در تابستان سال ۱۳۸۸ در درس خارج فقه ایشان تدریس و ارائه گردید و ما در این رساله بسیار بدان استناد نموده ایم و سرانجام ۱۰) میراث زوجه از اموال غیر منقول تالیف آیت

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

اللّه سید محمود هاشمى شاهرودى.
فتاوی و استفتائاتی از مراجع تقلید معاصر در این زمینه موجود می باشد

که نویسنده خود نظر بیش از دوازده مرجع را در غالب استفتاء جویا شده و در رساله حاضر استفاده نموده است.

ما در این رساله در دو بخش به بحث می نشینیم. در بخش اول،

ذیل عنوان ارث زوجه در گستره تاریخ، چگونگی و شرایط آن، به بحث پیرامون بررسی تاریخی ارث زوجه در میان ملل و

اقوام مختلف اعم از شرق و غرب پرداخته، ارث زوجه را در میان ادیان الهی در گذشته و حال

مورد بررسی قرار می دهیم. سپس شرایط ایجاد

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

و تحقق ارث زوجه را به طور تفصیل بیان می نماییم.
در بخش دوم، ذیل عنوان سهم الارث زوجه و اموال موضوع آن، به تفصیل به بیان سهم الارث

زوجه، ارث زوجه از اموال، بررسی روایات و نظرات فقهاء اعم از شیعه و سنی پرداخته و در نهایت سایر موضوعات راجع به ارث زوجه را تشریح می نماییم.

در این جا لازم است از زحمات و تلاش های سایر کسانی

که اینجانب را در تهیه و تالیف این رساله یاری نموده اند قدردانی نمایم. علی الخصوص از استاد راهنمایم جناب آقای دکتر محمد

جواد صفار که بی شائبه همه گونه همکاری و راهنمایی را با اینجانب داشته اند سپاس و

تشکر ویژه می نمایم. همچنین از استاد مشاور این رساله، جناب آقای دکتر نادر خاوندگار، بابت راهنمایی هایشان سپاسگذارم.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

بخش اول
ارث زوجه در گستره تاریخ، چگونگی و شرایط آن

ارث، بنا بر قوانین مدنی، یکی از اسباب مالکیت است . غریزه بقای نسل و صیانت نفس در انسان و علقه و محبتی که وی به فرزندانش داشته، به قوانین بشری در باب ارث سمت و

سوی ویژه ای را داده است که بنا بر آن مایملک خانواده

در محدوده اختیارات نزدیکان باقی مانده و در جهت آرامش رفتگان و آسایش بازماندگان مصروف می گردد . چگونگی تحولات نقش

زن در دوران های پیش از تاریخ و نیز در طی تاریخ و به تبع آن،

منافعی که از آن بهره مند می گردیده، مانند ارث، بستگی مستقیم به جایگاه وی در زنجیره «توالد و امتداد یافتن نسل »

داشته است، و با رشد و کمال یافتن خود آگاهی انسان نسبت به خویش و نیز نسبت به چگونگی توالد، این جایگاه دچار تحول و دگرگونی شده است .

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

از این رو، لازم است تا ضمن

بررسی چگونگی ارث بردن زن، در هر دوره، نقش و منزلت وی نیز مورد نظر قرار گیرد تا ریشه

ها و علل جایگاه حقوقی زن در ارث مشخص شود . دستیابی به علل مشترک، این امکان را فراهم می آورد که در ضمن گفتگوی بین تمدنی ملل مختلف، زمینه های لازم برای چاره

اندیشی در جهت رفع موانع رشد و تعالی زن و نیز گسترش زمینه های حقوقی وی پدید آید

در این بخش، ابتدا تاریخچه ارث زوجه در میان اقوام و ملل مختلف بررسی می شود. سپس به

بیان تاریخچه ارث زوجه در ادیان الهی اعم از اسلام و غیر اسلام به طور کلی می پردازیم و سرانجام به بحث راجع به شرایط تحقق ارث زوجه خواهیم پرداخت.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

فصل اول بررسی تاریخی ارث زوجه در میان اقوام و ملل مختلف
مبحث اول تاریخچه ارث زوجه در میان ملل غرب
از زمانى که بشر، مفهوم مالکیت را درک کرد و زندگى جمعى پا گرفت، هرکس از جهان رخت

برمى‏بست، اموال و دارایى‏اش به تصاحب دیگران درمى‏آمد.

قبل از اسلام در میان اقوام و ملل

متمدن و غیر متمدن جهان، این مصادره تابع زور مدارى بود؛ به گونه‏اى که هرکس نیرومندتر

بود، اموال شخص متوفى را به تصاحب درمى‏آورد و افراد ضعیف و ناتوان و از جمله زنان و کودکان را محروم مى‏ساخت.
در این مبحث، براى فهم بهترمطلب، نگاهى اجمالى مى‏افکنیم به تاریخچه ارث زن در میان اقوام و ملل غرب قبل از اسلام:
گفتار اول: ارث زن در روم
رومیان با وجود این که تمدن درخشانى داشته‏اند، زنان را همانند دیگر اموال، ملک مرد

محسوب مى‏کردند و موجوداتى ناقص و ضعیف الارده مى‏انگاشتند.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

آنان، براى خانواده و دودمان استقلال اجتماعى خاصى قائل بودند؛ استقلالى که آن را از نفوذ و تأثیر حکومت نسبت به حقوق افراد آن خانواده در برابر هم، مصون دارد. در حقیقت، هر

خانواده‏اى در حوزه خانوادگى خود از لحاظ امر و نهى و قوانین جزائى و سیاسى، استقلال

داشت. طبق همین اصل، سرپرست هر خانواده مورد اطاعت آن خانواده بود و نسبت به آنها سمت فرمانروایى و قیمومت کامل داشت و افراد خانواده از قبیل زن و فرزند و بردگان و

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

خدمتگزاران، همگى در تحت سیطره و سرپرستى‏اش بودند و با وجود او، مالک چیزى نبودند. از

این رو، هنگامى که یکى از دختران آن خانواده، مالى را که به عنوان مهریه به اذن سرپرست،

مالک گردیده بود و یا یکى از پسران که به اذن او صاحب مالى شده بود، از دنیا مى‏رفت،

سرپرست آن خانواده براساس سیطره و مالکیت مطلق خود، تمامى آن اموال را به ارث مى‏برد.

بر طبق الواح دوازده‏گانه ژوستیى نیانوس، امپراطورى روم که از کهنترین اسناد تاریخى حقوق

روم است، دختران و زنان به طور کلى از ارث محروم بودند و میراث فقط به فرزندان پسر تعلق

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

داشت. هیچ کس حق نداشت که حتى، تنها فرزند دختر ازدواج نکرده خود را وارث خویش قرار

دهد . اگر پدرى تنها چند دختر داشت، مى‏بایست براى یکى از آنها شوهرانتخاب کند، تا بتواند شوهر دخترش را وارث خود قرار دهد.

در روم قدیم، نه تنها زن از ارث محروم بود، بلکه اساسا محجور به شمار مى‏رفت و مى‏بایست در

تحت قیمومیت پدر، شوهر، برادر، پسر و یا یکى از اقوام ذکور منسوب به شوهر که در میان اقوام او بر دیگران مقدم بود، قرار مى‏گرفت.

از مطالب ذکر شده، درمى‏یابیم که در تمدن روم هرگز به زنان تحت عنوان دختر، همسر، مادر یا

خواهر ارث نمى‏دادند؛ زیرا این موضوع موجب مى‏شد که مال و ثروت، از خانواده‏اى به خانواده

دیگر منتقل شود و از آن‏جا که آنان براى بیت (دودمان و خانواده) اصالت و استقلال قائل بودند،

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

(چنان که اشاره شد) هرگز به این موضوع که با استقلال و اصالت بیت منافات داشت، تن در نداده و آن را جایز نمى‏دانستند.

گفتار دوم: ارث زن، در تمدن یونان

یونانیان، تمدن شکوفایى داشتند. افلاطون و ارسطو به عنوان مشاهیر آن تمدن کهن، معتقد

بودند که زن، تنها براى خدمت به مرد و دوام نسل به وجود آمده است و شخصیتى بین انسان و حیوان دارد.
در تمدن یونان نیز، میراث خانوده به فرزندان پسر مى‏رسید و زنان و کودکان به طور کامل از ارث

محروم بودند. البته بعد از مدّت زیادى، طریق مخصوصى

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

براى ارث دادن به دختران و زنان، در بین آنها رایج شد؛ مثلاً براى این که دختر بتواند ارث ببرد، کسى را به پسرخواندگى قبول

نموده و بعدا دختر خود را به ازدواج او در مى‏آوردند؛ در نتیجه چون پسرخوانده ارث مى‏برد، زن و

شوهر عملاً در ثروت خانوادگى شریک مى‏شدند؛ بدین طریق، دختر مى‏توانست نصیبى از میراث

خانواده داشته باشد و یا از طریق وصیت، اموالى به زن یا دختر مى‏دادند. در هر صورت، اصل‏کلى، محرومیت‏زن از ارث بوده است.

گفتار سوم: ارث زن، در اروپا
در حقوق اروپایى بنا به اصل همخونىconsanyvinite) ) هر کس که از نظر خون به متوفى‏نزدیکتر باشد، به تنهایى ارث مى‏برد و دیگران را از ارث محروم مى‏سازد.

این طرز تفکر، در پاره‏اى کشورها تا قرون اخیر ادامه داشت؛ به گونه‏اى که در قانون مدنى به

اصطلاح مترقى کشور فرانسه، در مناطق ژرمنى براى زن مطلقا حقى قائل نبودند.

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

قانون مدنى ناپلئون، زن را در شمار ورثه قرار داد؛ البته در موردى که هیچ یک از طبقات وراث نسبى تا

دوازدهمین درجه وجود نداشته باشند. بنابراین، کمتر موردى اتفاق مى‏افتاد که زن از دارایى

شوهر ارث ببرد. سرانجام آخرین مرحله ترقى زن در این قانون، در مارس ۱۸۹۱ میراث ثابتى براى زن پیش‏بینى شد که در هر صورت از میراث شوهر محروم نگردد .

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در انگلستان نیز تا چندى قبل، تمامى ماترک پدر، تنها به پسر ارشد منتقل مى‏شد و اگر متوفى فرزند ارشد پسر نداشت، ارث منحصر به فرزندان ذکور بود.

دوره جدیدی از تحولات حقوقی زنان، در سال های آغازین قرن نوزدهم میلادی، مصادف با موج جدیدی از فن آوری در عرصه صنعت بود . بروز انقلاب صنعتی (رنسانس)، تبلیغات وسیع و

نشریات متعدد ، همزمان با مطرح شدن مباحث سیاسی دموکراسی و بروز انقلاب هایی چون

انقلاب کمونیستی شوروی سابق، راه را برای حضور اجتماعی و اقتصادی زنان فراهم ساخت،

حقوقی چون حق مالکیت بر اموال، حق طلاق و حق حضانت بر فرزندان، حق حضور در انتخابات

و حق رای و … در طی این دوره به زنان اعطا شد .

بروز جنگ های جهانی اول و دوم نیز به این امر کمک کرد .

حضور مردان در میدان های نبرد، کارخانه ها، اداره ها و مزارع را از نیروی کار خالی کرد و در هر دو دوره، زنان جایگزین مردان شدند و مسؤولیت های آنان را بر عهده گرفتند

. در این دوره، دیدگاهی که زن را زیر دست و فقط مسؤول بقای نسل می دانست،

تا حدود زیادی تغییر کرد . تا پیش از آن، زن موجودی مصرفی، ذهنیت گرا و ناتوان محسوب می شد،

ولی با بروز این موج جدید و آشکار شدن توانایی های زنان، این دیدگاه تغییر کرد . تحولات حقوق زن در این دوره چشمگیر بود:

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

در فرانسه، در سال ۱۹۷۴، قانونی تصویب شد که «اگر همسر فوت شده وارث قانونی نداشته باشد … و تنها دارای خویشاوندان دور به غیر از برادر و خواهر و اعقاب آن ها باشد، تمامی

مایملک او به همسر زنده اش منتقل می شود و همسر در قید حیات به شرح زیر ارث می برد:

در صورت وجود فرزندان، چه فرزند مشروع و چه نامشروع، سهم زن یک چهارم است .

اگر زوجین فاقد فرزند باشند، خواهران و برادران و فرزندان آن ها و فرزندان نامشروعی که در زمان

ازدواج به رسمیت شناخته شده باشند، مالک نیمی از ثروت متوفی و همسر بازمانده مالک نیم دیگر می شود .»
در ایتالیا، در دهه هشتاد قرن بیستم میلادی، مقرر شد: «در خانواده تک فرزندی، همسر از

زوج متوفایش، یک دوم ارث می برد، در حالی که اگر تعداد فرزندان دو و یا بیشتر باشد، سهم

او یک سوم است . اگر خانواده فرزندی نداشته باشد، زوج باقیمانده، دو سوم ارث می برد و

یک سوم بقیه به خویشان شوهر (متوفی) می رسد . اگر همسر تنها وارث باشد، تمامی ارث به وی تعلق می گیرد . »

تبیین شرایط ارث و پاسخگویی به سؤالات و ابهامات موجود در آن

%۰